English follows Yiddish and Transliteration.
Mayn Mame – Audio
חײם גראַדע (1910 ― 1982)
איז געבױרן געװאָרן אין װילנע, ליטע (דעמאָלט רוסישער אימפּעריע) און איז געװען אײנער פֿון די פֿירנדיקע ייִדישע שרײַבערס פֿון צװאַנציקסטן יאָרהונדערט.
זײַן טאַטע, שלמה־מרדכי גראַדע, אַ העברעיִשער לערער און משׂכּיל, איז געשטאָרבן װען חײם איז געװען אַ ייִנגל. פֿון עלטער פֿון 13 יאָר האָט חיים געלערנט בײַ די נאָװאַרעדקער מוסרניקעס װי אױך מיטן חזן־איש (אַבֿרהם ישיעה קאָרעליץ). ער האָט זיך אױך געלערנט אין די װילנער װעלטלעכע ייִדישע שולן. כאָטש גראַדע האָט זיך אױסגעצײכנט װי אַ תּלמיד אין דער ישיבֿה האָט מען אים געכאַפּט בײַם לײענען די װעלטלעכע ייִדישע ליטעראַטור און שרײַבן פּאָעזיע. אַ סך פֿון זײַן שפּעטערדיק שרײַבן באַהאַנדלט זײַן געראַנגל צװישן דער װעלט פֿון זײַן משׂכּילישן טאַטן און דער װעלט פֿון זײַנע רבנים. צו 22 יאָר איז ער אַװעק פֿון דער ישיבֿה צו קענען שרײַבן (אין דער צײַט, דער עיקר פּאָעזיע). אין אָנהײב 1930ער יאָרן איז ער געװען צװישן די גרינדערס פֿון יונג־װילנע, אַ ליטעראַרישע גרופּע װאָס האָט געהאַט אין אירע רײען דעם שרײַבער אַבֿרהם סוצקעװער (זעט װאָך 29). זײַן ערשטער באַנד לידער, יאָ, איז אַרױס אין װילנע אין 1936.
בעת דער צװײטער װעלט־מלחמה, מײנענדיק אַז די נאַציס װעלן פֿרױען ניט אָנטאָן קיין שאָדן, איז ער געלאָפֿן קיין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד אָן דער מאַמען און אָן זײַן װײַב פֿרומע־ליבטשע. די בײדע זײַנען אומגעקומען און גראַדע איז געבליבן מיט אַ שולדגעפֿיל אױפֿן גאַנצן לעבן. נאָך דער מלחמה האָט ער געװױנט אַ קורצע צײַט אין פּױלן און דערנאָך פֿראַנקרײַך אײדער ער האָט זיך באַזעצט אין די פֿאַראײניקטע שטאַטן, אין בראָנקס, נ”י אין 1948 מיט זײַן צװײטער פֿרױ, אינאַ העקער גראַדע.
דורך גראַדעס װערק האָט די פֿאַרמלחמהדיקע װעלט פֿון דער מוסר־ישיבֿה געפֿונען איר אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור. זײַנע גוט באַקאַנטע ראָמאַנען, די עגונה (1961, איבערגעזעצט 1974) און צמח אַטלאַס (2 בענד, 1967־1968, איבערגעזעצט 1976־1977), בײדע איבערגעזעצט פֿון קורט לעװיִאַנט, באַהאַנדלען די פֿילאָסאָפֿישע און עטישע דילעמעס פֿון דעם ייִדישן לעבן אין װילנע פֿאַר דער מלחמה, מיט אַ באַזונדערן טראָפּ (ספּעציעל אין צמח אַטלאַס) אױף דער נאָװאַרעדקער מוסר־באַװעגונג.
כאָטש גראַדע איז הײַנט מער באַקאַנט פֿאַר זײַן פּראָזע (װאָס קומט פֿאָר כּמעט אין גאַנצן אין זײַן באַליבטער װילנע) װי פֿאַר זײַן פּאָעזיע, איז ער אױך דער מחבר פֿון נײַן בענד לידער. אין זײַנע װערק האָט ער באַשריבן און באַװײנט די נאַציאָנאַלע טראַגעדיע און ער איז געװאָרן אײנער פֿון די צענטראַלע ייִדישע געשטאַלטן אין דער חורבן־ליטעראַטור. ער איז אומגעריכט געשטאָרבן אין ניו־יאָרק אין 1982 און האָט געלאָזט אַ נישט־פאַרענדיקטן ראָמאַן װעגן װילנע ערבֿ דעם חורבן.
דאָס ליד װאָס מיר ברענגען דאָ באַשרײַבט זײַן מאַמע, וועלע בלומענטהאַל גראַדע, װאָס איז געװען פֿאַר אים די דוגמא פֿון מסירות־נפֿשדיקער פֿרומקײט און איבערגעגעבנקײט. נאָכן טױט פֿון איר מאַן, חײמס טאַטן, האָט זי געצױגן איר מאָגערע חיונה פֿון פֿאַרקױפֿן פֿרוכט אין די װילנער הײף.
מײַן מאַמע
די באַקן ― אײַנגעפֿאַלן און די אױגן ― האַלב נאָר אָפֿן,
הערט מײַן מאַמע, װי עס זיפֿצן אירע קני:
אַ גאַנצן װינטערדיקן אינדערפֿרי
חיימס מאַמע וועלע גראַדע
אױף אַלע מערק אַרומגעלאָפֿן ―
לאָז זשע איצטער אונדז בײַם טױערװאַנט
די נאַכט דערשלאָפֿן. . .
און ס’װײנט איר האַנט:
אַ פֿױגל װערט דאָך אױך פֿאַרמאַטערט פֿאָכען, פֿאָכען
מיט די פֿליגל נאָכאַנאַנד. . .
און ס’זינקט איר קאָפּ ― ― ―
נאָר מײַן מאַמע טרײסלט גיך זיך דעם דרימל אָפּ,
װי אַ בײמל טרײסלט אָפּ דעם רעגן.
איר פּנים רויכערט זיך ― אַ פֿײַערטאָפּ,
און אירע הענט, זײ מעסטן, װעגן.
זי טענהט אײַן, זי רופֿט,
ביז זי דרעמלט אײַן מיט האַלב פֿאַרמאַכטע אױגן,
עס טאַפּט איר האַנט אין קאַלטער לופֿט
און בלײַבט אַזױ שױן אױסגעצױגן.
אָט אַזױ,
אַ שאָטן אױפֿן שנײ,
שאָקלט זי זיך אום אַ גאַנצן טאָג,
ביז אין דער נאַכט אַ שטיק;
זי װיגט זיך, װי דער שפּינדל פֿון איר װאָג,
אַהין און אױף צוריק.
אָט אַזױ,
אַן אױפֿגעהױקערטע ― אײן גרױסער האָרב,
פֿױלט זי אינעם שנײיִקן געדרײ,
װי די עפּל אין איר קאָרב
און שלאָפֿט . . .
װי קױלן גליִען אירע באַקן,
עס שנײַדט דער פֿראָסט אין האַלדז און נאַקן. ―
אין װינט און שנײ פֿאַרװײט
שלאָפֿט מײַן מאַמע שטײענדיקערהײט. . .
און כראָפּעט שױן װי אַ קודלאַטער שװאַרצער הונט דער הױף,
נעמט זי אירע קאָשיקעס צונױף,
װי אַ בעטלער זײַנע גראָשנס
און דאָס רױטע אױג אין טױער װערט פֿאַרלאָשן.
נאָר גלײַך בײַם שװעל צעיאָמערן זיך אירע טריט:
אומזיסט געהאָפֿט!
זי טאָפּטשעט אום אין שטיבל מיד
און שלאָפֿט. . .
דאָס לעמפּל שלוקערצט אין איר האַנט,
עס שטיקט זיך אינעם רױכיקן געװײן,
זי װיגט זיך בײַ אַ װאַנט,
װי אױפֿן פֿעלד בײַ אַ מצבֿה־שטײן,
און שלאָפֿט. . .
עס לױערט אין איר האַנט די האַק
אױף אירע אױסגעקרימטע פֿינגער,
און אױף איר מאָגערער, צעקנײטשטער באַק
לױערן אין אײװעלע די פֿײַערדיקע צינגער ―
און זי שלאָפֿט . . .
עס פֿרירן אירע הענט אין מולטער:
פֿאַרגעסן זיי אַרױסצונעמען!. . .
עס טרײסלט זיך איר דינער שולטער,
זי װאַשט, זי שױדערט מיט אַראָפּגעלאָזטע ברעמען
און זי שלאָפֿט. . .
און נעמט זי שױן צעװישן אירע קני דעם טאָפּ,
דאָס לעפֿל צו איר מױל, ―
פֿאַלט איר האַנט צוריק אַראָפּ
אַן אײַנגעמאַטערטע און פֿױל ― ― ―
זי שלאָפֿט ―
מײַן מאַמע שלאָפֿט. . .
דורות, לידער און פּאָעמעס, ניו־יאָרק, 1945
MAYN MAME
Di bakn – ayngefaln un di oygn – halb nor ofn,
Hert mayn mame, vi es ziftsn ire kni:
A gantsn vinterdikn inderfri
Af ale merk arumgelofn –
Loz zhe itster undz bam toyervant
Di nakht dershlofn…
Un s’veynt ir hant:
A foygl vert dokh oykh farmatert fokhen, fokhen
Mit di fligl nokhanand…
Un s’zinkt ir kop – – –
Nor mayn mame treyslt gikh zikh dem driml op,
Vi a beyml treyslt op dem regn.
Ir ponem roykhert zikh – a fayertop,
Un ire hent, zey mestn, vegn.
Zi taynet ayn, zi ruft,
Biz zi dremlt ayn mit halb farmakhte oygn,
Es tapt ir hant in kalter luft
Un blaybt azoy shoyn oysgetsoygn.
Ot azoy,
A shotn afn shney,
Shoklt zi zikh um a gantsn tog,
Biz in der nakht a shtik;
Zi vigt zikh, vi der shpindl fun ir vog,
Ahin un af tsurik.
Ot azoy,
An ufgehoykerte – eyn groyser horb,
Foylt zi inem shneyikn gedrey,
Vi di epl in ir korb
Un shloft …
Vi koyln glien ire bakn,
Es shnaydt der frost in haldz un nakn. –
In vint un shney farveyt
Shloft mayn mame shteyendikerheyt…
Un khropet shoyn vi a kudlater shvartser hunt der hoyf,
Nemt zi ire koshikes tsunoyf,
Vi a betler zayne groshns
Un dos royte oyg in toyer vert farloshn.
Nor glaykh bam shvel tseyomern zikh ire trit:
Umzist gehoft!
Zi toptshet um in shtibl mid
Un shloft…
Dos lempl shlukertst in ir hant,
Es shtikt zikh inem roykhikn geveyn,
Zi vigt zikh ba a vant,
Vi afn feld ba a matseyve-shteyn,
Un shloft…
Es loyert in ir hant di hak
Af ire oysgekrimte finger,
Un af ir mogerer, tsekneytshter bak
Loyern in eyvele di fayerdike tsinger —
Un zi shloft…
Es frirn ire hent in multer:
Fargesn zey aroystsunemen!…
Es treyslt zikh ir diner shulter,
Zi vasht, zi shoydert mit aropgelozte bremen
Un zi shloft…
Un nemt zi shoyn tsevishn ire kni dem top,
Dos lefl tsu ir moyl, —
Falt ir hant tsurik arop
An oyngematerte un foyl — —- —
Zi shloft —
Mayn mame shloft…
Doyres, Lider un poemes, Nyu-York, 1945
Chaim Grade (1910 – 1982)
was born in in Vilna, Lithuania (then Russian Empire) and was one of the leading Yiddish writers of the twentieth century.
His father, Shloyme-Mordkhe Grade, a Hebrew teacher and maskil (proponent of the Enlightenment) died when Chaim was a young boy. Beginning at age 13 Grade was educated in various outposts of the Novaredok Musar yeshiva, receiving a particularly extreme form of religious education that strove to educate the moral personality through self-abnegation and intense self-analysis. He also attended a secular YIddish school. He was also deeply influenced by his experience as a student of the (non-musar) outstanding Talmudic scholar Avraham Yesha‘yahu Karelits, better known as the Ḥazon Ish, much beloved in Vilna.Though Grade excelled as a student in the yeshivah, he was denounced for secretly reading secular literature and for writing poetry. Much of Grade’s later writing negotiates his conflicted allegiances to the models of his maskilic father and orthodox teachers. At age 22, Grade abandoned his studies to embark on a career as a secular poet and in the early 1930s was among the founding members of the Yung Vilne (Young Vilna) experimental group of artists and writers which included Avrom Sutzkever (see Week 29). His first volume of poetry Yo (Yes) was published in Vilna in 1936.
During World War II, believing that the Nazis would not harm women, Grade fled eastward alone and sought refuge in the Soviet Union. Both his mother, Vele Grade, and his wife, Frume-Libtshe, perished, leaving him with a sense of guilt from which he never recovered. When the war ended, he lived briefly in Poland and France before relocating to the United States (The Bronx) in 1948 with his second wife, Inna Hecker Grade.
Grade’s unique contribution to Yiddish literature is the description of the pre-war world of the musar yeshiva and its adherents. His most highly acclaimed novels, The Agunah (1961, tr. 1974) and The Yeshiva (2 vol., 1967–68, tr. 1976-77) both translated by Curt Leviant, deal with the philosophical and ethical dilemmas of Jewish life in prewar Lithuania, particularly dwelling on the Novaredok Musar movement.
Although today Grade is perhaps best remembered for the richness of his prose, almost all of it set in his beloved pre-war Vilna, he is also the author of nine volumes of poetry. In his works he gave voice to national tragedy and became one of the central Yiddish figures in the canon of Holocaust literature. He died unexpectedly in New York in 1982 while at work on a novel about Vilna on the eve of its destruction.
This particular poem (one of very few translated into English) describes his mother, Vele Blumenthal Grade, whom he held up as the model of long-suffering pious devotion. After the death of Chaim’s father she eked out a meager living selling fruit.
My Mother
Her cheeks collapsed and her eyes half-shut,
My mother listens as her knees sigh:
The whole morning under the winter sky
She ran about to every market.
So let us now at the gate of the wall
Sleep through the night…
And her hand cries:
A bird too gets exhausted from fluttering about
As its wings rise and fall…
And her head sinks down –
But my mother flicks the daydream off,
Like a tree shaking off the rain.
Her face smolders, a fire pot,
Her hands measure, weigh;
She pleads, she call,
Till again she dozes with eyes half-shut;
Her hand taps at the freezing air
And stays there, stretched out.
Just like
A shadow on the snow,
She sways back and forth the whole day long,
Until late at night;
She rocks herself like the pointer of her scale,
To the left, to the right.
Hunched up, one large hump.
She rots in the snow flurries,
Like the apples in her basket –
And sleeps.
Her cheeks glow like coals,
Her neck is whipped by the sleet.
Wrapped up in wind and snow
My mother sleeps standing on her feet.
And when the market snores like a grisly black hound,
She gathers her baskets,
Like a beggar his pennies,
And the market’s red eye is put out.
But right at the threshold her steps start to weep:
Wasted hope!
Worn out, she stumbles through the hut
And sleeps.
The lantern hiccups in her hand,
Choking with smoky tears.
She rocks at the wall
As in front of a grave,
And sleeps.
The ax lurks in her hand,
Above her twisted fingers,
And the fiery tongues of the little stove
Menace her wrinkled cheeks –
And she sleeps.
She forgets to take out her hands:
They are freezing in the kneading bowl.
Her thin shoulder shakes,
She washes, she trembles with eyes cast down,
And she sleeps.
When at last she takes the pot between her knees,
The spoon to her mouth,
Again her hand falls down,
Exhausted and slow
She falls asleep –
My mother sleeps…
Tr. Florence Victor
A Treasury of Yiddish Poetry, edited by Irving Howe and Eliezer Greenberg, 1969