Kadesh – Audio
יחיאל שרײַבמאַן (1913 — 2005)
איז געבוירן געװאָרן אין 1913 אין דעם באַסאַראַבער שטעטל ראַשקעװ בײַ זײער נישט־פֿאַרמעגלעכע עלטערן.דער טאַטע האָט געהאַט אַ פּיצל באַקאַלײַ־קלײטל און האָט אױך געפּראַזשעט קערלעך צום פֿאַרקױפֿן. שרײַבמאַן האָט געלערנט אין חדר און דערנאָך אין טשערנעװיצער העברעיִשן לערער־סעמינאַר, װוּ ער איז אַרעסטירט געװאָרן פֿאַר רעװאָלוציאָנערער אַקטיװיטעט.
װױנענדיק אין בוקאַרעשט האָט ער דעביוטירט אין 1936 מיט דערצײלונגען אין דער װאַרשעװער נײַער פֿאָלקסצײַטונג און אין ניו־יאָרקער פּראָלעטפּען־זשורנאַל סיגנאַל. אין 1939 זײַנען אַרױס אין בוקאַרעשט זײַנע צװײ ביכלעך דערצײלונגען און עסײען, מײַנע העפֿטן. בשעת די מלחמה־יאָרן איז שרײַבמאַן אַװעק קײן אוזבעקיסטאַן. דאָרטן האָט ער געשריבן אַ נאָװעלע חבֿר בראָװער, װאָס דער שרײַבער פּרץ מאַרקיש האָט אָפּגעדרוקט אין זײַן אַלמאַנאַך צום זיג.
במשך די 60 יאָר פֿון זײַן ליטעראַרישער קאַריערע האָט שרײַבמאַן אָנגעשריבן אַ סך ביכער, צװישן זײ די װערק דרײַ זומערס. דערצײלונגען (1946), גאַניידן־עפּל (גן־עדן־עפּל) (1965) און יאָרן און רעגעס (רגעס) (1973). גלײַך פֿון ערשטן נומער אין 1961 האָט ער זיך געדרוקט אין זשורנאַל סאָװעטיש הײמלאַנד. דאָרטן איז ער פֿופֿצן יאָר געװען אַ מיטגליד פֿון דער רעדקאָלעגיע און האָט אױך אָפּגעדרוקט דרײַ ראָמאַנען: זיבעצניאָריקע, װײַטער און זיבן יאָר מיט זיבן חדשים. םע האָט אים איבערגעזעצט אױף כּלערלײ לשונות, צװישן זײ רוסיש, מאָלדאַװיש, עבֿריתּ, ענגליש, פֿרײַנצײזיש, אוזבעקיש, אַזערבעזשאַניש, אַרמעניש און טשוגאַטשיש.
אין 1997 איז אַרױס אין ישׂראל די זאַמלונג שטענדיק. אַ צװײשפּראַכיקע (ייִדיש מיט רוסישער איבערזעצונג) זאַמלונג, יצירה און ליבע, איז אַרױס אין קעשענעװ אין 2000.
שרײַבמאַן גלײבט אַז בײַ אַ שרײַבער דאַרף יעדעס װערק דערצײלן װעגן זיך. אין מיניִאַטור „עלעגיע” אין ביכל װײַטער שרײַבט ער, “איך האַלט אַז אױב דער שרײַבער שטײט נישט אַלײן דערבײַ, ער לעבט עס נישט איבער אַלײן, קאָן קײן גרױס װערק זיך נישט באַקומען”.
אױף װיפֿל איך װײס האָט שרײַבמאַן ניט געשריבן קײן פּאָעזיע. די שאַפֿונג דאָ, זײַן קדיש נאָך זײַן מאַמען, איז ניט קײן ליד גופֿא, נאָר מע װאָלט עס יאָ געקענט אָנרופֿן אַ פּראָזעליד.
קדיש
יתגדל ויתקדש שמה רבא.
עס זאָל זײַן געהײכט און געהײליקט דער גרױסער נאָמען „מאַמע”.
אין דער אמתן איז דאָך ער, דער נאָמען מאַמע, דער באַשעפֿער פֿון דער װעלט. אַ דאַנק איר, דער מאַמען, האָט די װעלט אַ קיום. מע קען זאָגן נאָך מערער: אַ דאַנק דעם נאָמען מאַמע זענען אַלע מענטשן פֿון דער גאָרער װעלט פֿאַראײניקט צװישן זיך מיט אײן געפֿיל.
מענטשן װײַסע און שװאַרצע, קלוגע און נאַרישע, גוטע און, דאַכט זיך, אַפֿילו שלעכטע, פֿילן צום װאָרט מאַמע אײן אַלץ אײן פֿילעניש, ברענגען אַפֿילו אַרױס אױף די ליפּן דעם דאָזיקן נאָמען מיט אײן אַלץ אײנעם קלאַנג.
טײַערע מאַמע! איך, דער עלטסטער זון דײַנער, דער ייִדישער שרײַבער יחיאל, זאָג דעם ערשטן קדיש נאָך דיר אױף פּראָסט ייִדיש.
האָסט דעם גרױסן נאָמען מאַמע געטראָגן אַזױ פֿיל יאָרן מיט װערדע, מיט שטאָלצקײט און מיט כּבֿוד.
דו ביסט דעם נאָמען װערט געװען און דער נאָמען איז דיך װערט געװען.
ביסט געװען אַ זעלטענער פֿאָלקסמענטש. האָסט אין זיך פֿאַרמאָגט אַלע מעלות־טובֿות פֿון אונדזער פֿאָלק. ביסט אין גאַנצן געװען שלום־עליכמיש. דער טאַטע האָט פּרציש אָפֿט אַ זיפֿץ געטאָן מיט דרײַ פּינטעלעך, איז פּרציש געװען קאַרג אױף אַ װאָרט. די ביסט געװען שלום־עליכמדיק באַרײדעװדיק, שלום־עליכמדיק ליב געהאַט צו לאַכן, שלום־עליכמדיק, װען קײנער האָט נישט געזען, געװישט אַ טרער.
לאַכן איז געװען דײַן לעבן. קײן אינסטיטוטן האָסטו נישט דורכגעמאַכט, נאָר פֿלעגסט אַ מאָל אין אַ חכמה אַ זאָג טאָן, אַז דו האָסט געקינטשעט דעם לאַך־אינסטיטוט. און ס’איז גראַדע צוגעפּאַסט צו דיר רעדן בײַ דײַן קבֿר נישט װעגן ווײנען, נאָר װעגן לאַכן.
ביסט געװען אַ זעלטענער פֿאָלקסמענטש. האָסט פֿײַנט געהאַט מער װי אַלץ אין דער װעלט פֿאַלשקײט, פֿאַלשע מענטשן, אַפֿילו די מינדסטע פֿאַלשע תּנועה.
האָסט ליב געהאַט מער װי אַלץ אין דער װעלט ליבשאַפֿט און ליבע.
ליבשאַפֿט צו מענטשן, ליבשאַפֿט צום לעבן, ליבשאַפֿט צו אַ קלוגן געדאַנק, גרױסע ליבשאַפֿט, פֿאַרשטײט זיך, צו די קינדער, און די פּראָסטע ערדישע ליבע צװישן מאַן און װײַב.
כ’האָב נישט נאָר אײן מאָל געהערט דיך אַ זאָג טאָן, אַז דאָס גלאַװנע אין לעבן איז ליבע.
אַ פּראָסטע ייִדענע פֿון אַ קלײן שטעטל, אַ ייִדענע מיטן נאָמען רײזל, האָט געטראָגן אין זיך אַזאַ גרױסע לעבסן־פֿילאָסאָפֿיע, אַזאַ אײביקן לעבנס־אמת.
און נאָך אײן זאַך האָסטו שטאַרק ליב געהאַט. די ערד, װוּ דו ביסט געבױרן געװאָרן און װוּ דו האָסט אונדז, אַלע דײַנע קינדער, געבױרן.
דאָס קלײנע פֿאַרװאָרפֿענע שטעטעלע אױפֿן ברעג פֿונעם נעסטער, דאָס שטעטעלע װאַד־ראַשקעװ.
האָסט די דאָזיקע הײמליבשאַפֿט געטראָגן אין זיך דײַן גאַנץ לעבן, ביז אין דײַן לעצטן אָטעם.
דײַנע לעצטע װערטער אין לעצטן טאָג פֿאַרן טױט זענען געװען:
―אידע, גיב מיר טרינקען אַ ביסל נעסטער־װאַסער.
ביסט געװען אַ זעלטענער פֿאָלקסמענטש.
איך זאָג מײַן קדיש נאָך דיר, טײַערע מאַמע מײַנע, אָן טרערן אין די אױגן. װײַל העכער און מערער אײדער טרערן איז די שטאָלצקײט אין האַרצן, אַז כ’האָב אַזאַ מאַמע, און דאָס גרױסע הײליקע געפֿיל אַז מיר, דײַנע קינדער, דײַנע אײניקלעך און אוראײניקלעך, װעלן זײַן איר המשך.
זאָל זײַן געהײכט און געהײליקט דער גרױסער נאָמען „מאַמע”.
יתגדל ויתקדש שמה רבא.
1980
יצירה און ליבע, קעשענעוו, 2000.
KADESH
Yisgadal veyiskadash shmey rabo.
Es zol zayn geheykht un geheylikt der groyser nomen “mame”.
In der emesn iz dokh er, der nomen mame, der bashefer fun der velt. A dank ir, der mamen, hot di velt a kiem. Me ken zogn nokh merer: a dank dem nomen mame zenen ale mentshn fun der gorer velt fareynikt tsvishn zikh mit eyn gefil.
Mentshn vayse un shvartse, kluge un narishe, gute un, dakht zikh, afile shlekhte, filn tsum vort mamen eyn alts eyn filenish, brengen afile aroys oyf di lipn dem dozikn nomen mit eyn alts eynem klang.
Tayere mame! ikh, der eltster zun dayner, der yidisher shrayber Yekhiel, zog dem ershtn kadesh nokh dir af prost yidish.
Host dem groysn nomen mame getrogn azoy fil yorn mit verde, mit shtoltskayt un mit koved.
Du bist dem nomen vert geven un der nomen iz dikh vert geven.
Bist geven a zeltener folksmentsh. Host in zikh farmogt ale mayles-toyves fun undzer folk. Bist in gantsn geven sholem-aleykhemish. der tate hot peretsish oft a zifts geton mit dray pintelekh, iz peretsish geven karg af a vort. di bist geven sholem-aleykhemdik bareydevdik, sholem-aleykhemdik lib gehat tsu lakhn, sholem-aleykhemdik, ven keyner hot nisht gezen, gevisht a trer.
Lakhn iz geven dayn lebn. Keyn institutn hostu nisht durkhgemakht, nor flegst a mol in a khokhme a zog ton, az du host gekintshet dem lakh-institut. un s’iz grade tsugepast tsu dir redn bay dayn keyver nisht vegn veynen, nor vegn lakhn.
Bist geven a zeltener folksmentsh. host faynt gehat mer vi alts in der velt falshkeyt, falshe mentshn, afile di mindste falshe tnue.
Host lib gehat mer vi alts in der velt libshaft un libe.
Libshaft tsu mentshn, libshaft tsum lebn, libshaft tsu a klugn gedank, groyse libshaft, farshteyt zikh, tsu di kinder, un di proste erdishe libe tsvishn man un vayb.
Kh’hob nisht nor eyn mol gehert dikh a zog ton, az dos glavne in lebn iz libe.
A proste yidene fun a kleyn shtetl, a yidene mitn nomen reyzl, hot getrogn in zikh aza groyse lebsn-filosofye, aza eybikn lebns-emes.
Un nokh eyn zakh hostu shtark lib gehat. di erd, vu du bist geboyrn gevorn un vu du host undz, ale dayne kinder, geboyrn.
Dos kleyne farvorfene shtetele oyfn breg funem nester, dos shtetele Vad-Rashkev.
Host di dozike heymlibshaft getrogn in zikh dayn gants lebn, biz in dayn letstn otem.
Dayne letste verter in letstn tog farn toyt zenen geven:
– Ide, gib mir trinken a bisl Nester-vaser.
Bist geven a zeltener folksmentsh.
Ikh zog mayn kadesh nokh dir, tayere mame mayne, on trern in di oygn. vayl hekher un merer eyder trern iz di shtoltskayt in hartsn, az kh’hob aza mame, un dos groyse heylike gefil az mir, dayne kinder, dayne eyniklekh un ureyniklekh, veln zayn ir hemshekh.
Zol zayn geheykht un geheylikt der groyser nomen “mame”.
Yisgadal veyiskadash shmey rabo.
1980
Yechiel Shraibman (1913 – 2005)
Yekhiel Shraibman was born in 1913 to a very poor family in the Bessarabian town of Rashkev. He went to kheyder and then to a Hebrew teachers’ seminary in Chernowitz where he was arrested for revolutionary activity. Moving to Bucharest he made his literary debut there in 1936 with stories published in the Warsaw paper Naye Folkstsaytung and in the New York Proletpen magazine Signal. In 1939 two slim volumes of stories and essays entitled Mayne Heftn (My Notebooks) were published in Bucharest.
During WWII Shraibman went to Kishenev and from there was evacuated to Uzbekistan with his wife Olga. While there his novel Khaver Brover (Comrade Brover) was published by the writer Peretz Markish in his almanac Tsum Zig.
During the sixty years of his literary activity Shraibman wrote many books, among them Dray Zumers (Three Summers, stories) (1946), Gan-Eydn Epl (Apples of Paradise; 1965), and Yorn un Reges [Zibetsnyorike] (Years and Moments [Seventeen Year Olds]; 1973). From its very first issue in 1961 he published in the journal Sovetish Heymland and was on its editorial board for 15 years. In it he published three novels Zibetsnyorike (Seventeen Year Olds), Vayter (Further), also in book form, and Zibn Yor mit Zibn Khadoshim (Seven Years and Seven Months). Master of the miniatur (miniature) genre, he has been translated into many languages, including Russian, Moldavian, Hebrew, English, French, Uzbek, Azerbaijani, and Chugash.
In 1997 the collection Shtendik (Always) was published in Israel and in 2000 the Yiddish-Russian volume Yetsire un Libe (Creation and Love) was published in his home city Kishinev. He believes that a writer’s every work must tell about himself. In his miniature “Elegye” (Elegy) in Vayter he writes, “I believe that if the writer has not witnessed it and lived through it himself, then he cannot create a great work from it.”
Shraibman, as far as I know, wrote no poetry. The piece offered here, his Kaddish to his mother, is not a poem per se but is very poetic and could, I believe, be called a prose-poem.
Kaddish
Yisgadal veyiskadash shmey rabo. Exalted and sanctified be His great name.
Exalted and sanctified be the great name “mother”.
In truth, the name mother is the creator of the world. Thanks to her, mother, the world exists. What’s more, one can say that thanks to the name mother all the people of the world are united amongst themselves in one feeling.
People white and black, clever and foolish, good, and even, it seems, bad, feel about the word mother one and the same feeling, even utter on their lips the same name with the same sound.
Dear mother! I, your oldest son, the Yiddish writer Yechiel, say the first Kaddish for you in plain Yiddish.
You bore the name mother so many years with dignity, with pride and with honor.
You were worthy of the name and the name was worthy of you.
You were a rare folksmentsh, a woman of the people. You possessed within yourself all the good qualities of our people. You were completely Sholem-Aleichemlike, Father would in a Peretzlike way, often sigh followed by three dots – thoughts unexpressed, – and was Peretzlike stingy with his words. You were Sholem-Aleichemlike talkative and loved to laugh, like Sholem-Aleichem, when nobody could see, you would wipe away a tear.
Laughing was your life. You did not attend any institutes of higher learning, but jokingly you used to say that you had finished the Laughter Institute, and it’s fitting to speak at your grave not about crying but about laughing.
You were a rare folksmentsh. More than anything in the world you hated falseness, false people, even the slightest false gesture.
More than anything in the world you loved love and affection.
Love of people, love of life, love of a clever thought, great love, naturally, to your children, and the simple earthy love, between man and wife.
More than once I heard you say that the main thing in life is love.
A simple Jewish woman from a small town, a woman by the name of Reyzl, carried within herself such a great philosophy of life, such an eternal life truth.
And there was one more thing that you loved so much. This earth, where you were born and where you gave birth to us, all your children.
The little faraway town on the shores of the river Dniester, the little town Vad-Rashkev.
You carried this love of your home inside yourself all your life, until your last breath.
Your last words on your last day before you died were: “Eda, give me a bit of Dniester water to drink.”
You were a rare woman of the people.
I am saying my Kaddish for you, dear mother, without tears in my eyes. Because greater and more than tears is the pride I have in my heart, that I have such a mother, and the great holy feeling that we, your children, your grandchildren and great grandchildren, will be her continuation.
Exalted and sanctified be the great name “mother”.
Yisgadal veyiskadash shmey rabo.
1980.
Tr. by Sheva Zucker