AUDIO: BAY MAYN VIGL
AUDIO: BAY NAKHT
ENGLISH FOLLOWS YIDDISH
יאָני פֿײַן (1914־2013)
אין פֿון די זעלטענע יחידים וואָס זײַן לעבנס־געשיכטע שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ קאַפּיטל ייִדישע געשיכטע. אַ געבוירענער אין קאַמענעץ־פּאָדאָלסק, איז ער אין 1924, צו 10 יאָר, פֿון דאָרטן אַוועק ווען דער טאַטע, אַ מענשעוויק, האָט געפֿירט די משפּחה צו ערשט קיין וואַרשע און דערנאָך קיין ווילנע כּדי צו אַנטלויפֿן פֿון מלחמה און פּאָליטישער אומרו. אין דער דאָרטיקער ייִדשער שול וווּ דער טאַטע איז געווען אַ מאַטעמאַטיק־לערער האָט פֿײַן זיך אויסגעלערנט ייִדיש ווײַל אין דער היים האָט מען גערעדט רוסיש. זינט דער יוגנט האָט פֿײַן זיך אויסגעדריקט סײַ אין קונסט סײַ אין שרײַבן. ביידע פֿאָרמען קאָנצענטרירן זיך אויף דער פּײַן און אומיושר פֿונעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט און וואַקסן אַרויס פֿון זײַנע טיפֿע פּערזענלעכע איבערצײַגונגען. צו 16 יאָר איז ער אַרײַן אין בונד און שפּעטער, וווינענדיק אין וואַרשע, האָט ער געאַרבעט פֿאַרן בונד בײַם בויען אַ קעגנשטעל קעגן די דײַטשן און פּוילישע פֿאַשיסטן.
בשעת דער מלחמה האָט פֿײַן געפֿונען אַ מקום־מיקלט אין קאָבע, יאַפּאַן און דערנאָך אין שאַנכײַ, כינע אויף זעקס יאָר. דאָרטן האָט ער געמאָלן און געשריבן פּאָעזיע. זײַן ערשטער באַנד, אַ תּליה אונטער די שטערן, איז אַרויס ערשט שפּעטער אין 1947, אין מעקסיקע, נישט לאַנג נאָך דעם ווי ער האָט דאָרטן עמיגרירט. אין מעקסיקע איז פֿײַן געוואָרן אַ לערער פֿון דער ייִדישער ליטעאַטור אין די אָרטיקע ייִדישע שולן. גלײַכצײַטיק האָט ער צוגעצויגן דעם אויפֿמערק פֿונעם באַרימטן קינסטלער דיעגאָ ריוועראַ וואָס האָט אַראַנזשירט אַן אויסשטעלונג פֿון זײַנע בילדער אין דעם פּרעסטיזשפֿולן פּאַלאַציאָ דע בעיאַס אַרטעס. פֿײַנס וואַנטגעמעל געווידמעט די קרבנות פֿונעם חורבן הענגט עד־היום אין דעם פּאַנטעאָן איזרעאַליטאַ אויפֿן אַשכּנזישן בית־עולם אין דער שטאָט מעקסיקע.
אין 1953 האָט פֿײַן חתונה געהאַט מיט זײַן פֿרוי העלען, אַן אַמעריקאַנער זשורנאַליסטין, און זיי האָבן זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק. ער האָט געלערנט קונסט און קונסט־געשיכטע און איז געוואָרן אַ פּראָפֿעסאָר פֿון קונסט אין האָפֿסטראַ אוניווערסיטיט ביז ער האָט זיך פּענסיאָנירט אין 1983. אין ניו־יאָרק האָט ער אויך דערגרייכט גרויס חשיבֿות ווי אַ ייִדישער שרײַבער. אין 1983 האָט ער אַרויסגעגעבן אַ באַנד לידער, גוטע אורחים, און גאָר לעצטנס, אין 2008, איז אַרויס אַ נײַער באַנד לידער, דער פֿינפֿטער זמן. אַ זאַמלונג דערציילונגען, ניו־יאָרקער אַדרעסן, איז אַרויס אין 1995. פֿײַנס פּאָעזיע און פּראָזע האָבן זיך געדרוקט אין די וויכטיקסטע ייִדישע זשורנאַלן ווי די גאָלדענע קייט, אונדזער צײַט און די צוקונפֿט, פֿון וועלכן ער איז יאָרן לאַנג געווען רעדאַקטאָר. אין 1991 איז אים צוגעטיילט געוואָרן די מאַנגער־פּרעמיע.
אויף וויפֿל איך ווייס איז זײַן דערציילונג „דער האָטעל” (ניו־יאָרקער אַדרעסן )די איינציקע דערציילונג זײַנע וואָס איז אַרויס אין דער ענגלישער איבערזעצונג. עס געפֿינט זיך אין פּאַקן־טרעגער, האַרבסט 2000 איבערגעזעצט פֿון שבֿע צוקער. אַ פֿילם יאָני פֿײַן: מיט פּען און פּענדל, אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך, אונטערן רעזשי פֿון דזשאַש וואַלעצקי, פּראָדוצירט פֿון דער ייִדיש־ליגע, וועט אַרויס אין 2014.
בײַ מײַן װיגל
“מײַן זון, ס’איז צײַט זיך אױפֿצוכאַפּן”,
האָט מײַן טאַטע געזאָגט
אָבער די מאַמע האָט אױסגעמורמלט:
,,לאָז אים, נאָך אַ רגע, װײַטער חלומען”.
די װעלט װעט ניט אַנטלױפֿן”.
ווען כ’האָב זיך אין מיטן נאַכט פֿון בעט אויפֿגעריסן
און צום פֿענצטער צוגעלאָפֿן,
כ’האָב דערזען אַז מײַן שטיבל
ווערט פֿון צעשוימטע כוואַליעס געטראָגן
און ס’וועט באַלד אונטערגיין.
און כ’בין דורכן פֿענצטער אַרױסגעשפּרונגען
און אין אַ שווימענדיקן בױם זיך אָנגעכאַפּט,
און מײַן מאַמעס װערטער זײַנען פֿאַר מיר אױפֿגעגאַנגען,
,,לאָז אים, נאָך אַ רגע, חלומען”.
און כ’בין זיכער געװען אַז כ’װעל
צו אַ גוטן ברעג דערשװימען.
דער פֿינפֿטער זמן
בײַ נאַכט
בײַ נאַכט װער איך
מיט טאַטע־מאַמע
פֿון דײַטשישע סאָלדאַטן
צום אומקום געטריבן.
בײַ טאָג געפֿין איך אָפּ מײַן װעג
צוריק אַהײם.
כ’פֿרעג מער ניט מיט װאָס
האָט מײַן טאַטע, אַ פֿאַרקלערטער גײער,
אַ לערער פֿון מאַטעמאַטיק און פֿיזיק,
און מײַן פֿאַרגלײבטע מאַמע,
װאָס האָט זיך אָן אַ גאַסט
צום טיש זעצן ניט געקענט —
די גערמאַנישע היסטאָריע פֿאַרשעמט.
צו װאָס פֿרעגן?
זאַכן לעבן װעדליק זײער נאַטור ―
װאַסער דורך איר פֿלוס,
און דורך זײַן האַרטקײט ― אַ שטײן ―
כ’װיל בלױז אױסגעפֿינען
די פֿונקציע פֿון קרבנות
און צי די װעלט
קען זיך אָן זײ באַגײן.
דער פֿינפֿטער זמן
Artwork from A Tlie unter di shtern/Gallows under the stars
BAY MAYN VIGL
Bay mayn vigl
“Mayn zun, s’iz tsayt zikh uftsukhapn”,
Hot mayn tate gezogt
Ober di mame hot oysgemurmlt:
,,Loz im, nokh a rege, vayter kholemen”.
Di velt vet nit antloyfn”.
Ven ikh hob zikh in mitn nakht fun bet ufgerisn
Un tsum fentster tsugelofn,
Kh’hob derzen az mayn shtibl
Vert fun tseshoymte khvalyes getrogn
Un s’vet bald untergeyn.
Un kh’bin durkhn fentster aroysgeshprungen
Un in a shvimendikn boym zikh ongekhapt,
Un mayn mames verter zaynen far mir ufgegangen,
,,Loz im, nokh a rege, kholemen”.
Un kh’bin zikher geven az kh’vel
Tsu a gutn breg dershvimen.
Der finfter zman
BAY NAKHT
Bay nakht ver ikh
Mit tate-mame
Fun daytshishe soldatn
Tsum umkum getribn.
Bay tog gefin ikh op mayn veg
Tsurik aheym.
Kh’freg mer nit mit vos
Hot mayn tate, a farklerter geyer,
A lerer fun matematik un fizik,
Un mayn fargleybte mame,
Vos hot zikh on a gast
Tsum tish zetsn nit gekent –
Di germanishe historye farshemt.
Tsu vos fregn?
Zakhn lebn vedlik zeyer natur –
Vaser durkh ir flus,
Un durkh zayn hartkeyt – a shteyn –
Kh’vil bloyz oysgefinen
Di funktsye fun korbones
Un tsi di velt
Ken zikh on zey bageyn.
Der finfter zman
Self-portrait
Yonia Fain (1914-2013)
was one of those unique figures whose life story encapsulates a piece of Jewish history. Born in 1914 in Kamentsk-Podolsk, he left it in 1924 at age 10 when his father, a Menshevik, took the family first to Warsaw and then to Vilna to escape war and political unrest. It was here, in the secular Yiddish school where his father taught mathematics, that Yonia learned Yiddish. From his youth Fain has expressed himself both as an artist and a writer. Both his art and writing which focus on the anguish and injustice of the 20th century have been shaped by his deep personal and political commitments. As a young man living in Warsaw, he worked for the Jewish Labor Bund as it sought to build a resistance against the Germans and the fascist Poles.
During the war Fain sought refuge in Kobe, Japan, and then in Shanghai, China for six years. There he painted and wrote poetry. His first volume A tlie unter di shtern (A gallows under the stars) came out shortly after he emigrated to Mexico in 1947. In Mexico he taught Yiddish literature and attracted the attention of the artist Diego Rivera, who arranged an exhibit of his paintings at the prestigious Palacio de Bellas Artes. Fain’s mural dedicated to the victims of the Holocaust still hangs in the Pantheon Israelita in the Ashkenazic cemetery in Mexico City.
In 1953 Fain married his wife Helen, an American journalist, and the couple moved to New York where he became a professor of art at Hofstra University. He also achieved great prominence as a Yiddish writer, publishing two volumes of poetry: Gute orkhim (Good guests; 1983) and Der finfter zman (The Fifth season; 2008), and a collection of short stories, Nyu-yorker adresn (New York Addresses, 1995). He has published widely, both poetry and prose, in major Yiddish journals such as Di goldene keyt, Undzer tsayt and Di tsukunft which he edited for many years.In 1991 he won Israel’s coveted Manger Prize for Yiddish Literature.
Thus far, to my knowledge, only one of Fain’s stories, “The Hotel”, has appeared in English translation. It was translated by myself and published in the Pakn Treger, the magazine of the National Yiddish Book Center, Fall 2000. A film Yoni Fain: With Pen and Paintbrush in Yiddish with English subtitles, directed by Josh Waletzky, will be released by the League for Yiddish in 2014.
Illustration to “The Hotel” by Y.F.
AT MY CRADLE
My son, it’s time to wake up,”
My father said
But my mother murmured:
“Let him, for another moment, keep dreaming,
The world will not run away.”
When in the middle of the night I awoke from my bed with a start
And ran to the window,
I saw my house
Being carried by frothy waves
Soon to disappear.
And I jumped out of the window,
And grabbed onto a floating tree,
And my mother’s words rose up before me,
“Let him, for another moment, keep dreaming.”
And I was certain that I would
Make it to a safe shore.
Tr. Sheva Zucker
AT NIGHT
At night I find myself
With my father and mother
Driven to extermination
By German soldiers.
By day, I find my way
Back home.
I no longer ask how
My father, a pensive walker,
A teacher of mathematics and physics,
And my trusting mother
Who could never sit down at the table
Without a guest –
Had been an embarrassment to Germanic history.
But why ask?
Things live according to their nature –
Water through its flow,
And through its hardness – a stone –
All I want to find out is
The function of victims
And whether the world
Can not manage without them.
Tr. Sheva Zucker