portrait by Arur Kolnik

Vele Zabludowsky sings Afn Veg…

Click Here for YouTube Video – Yiddish Poem by I. Manger

Afn veg shteyt – Sheva  Z. reads

איציק מאַנגער (1901־1969)

איז געבױרן געװאָרן איסידאָר העלפֿער אין טשערנעװיץ, עסטרײַך־אונגערן (שפּעטער רומעניע און הײַנט אוקראַיִנע). זײַן טאַטע, הלל מאַנגער, איז געװען אַ שנײַדער װאָס איז געװען פֿאַרליבט אין ליטעראַטור װאָס ער האָט אַ נאָמען געגעבן „ליטעראַתּורה”. מאַנגער האָט זיך געלערנט אין אַ דײַטשער גימנאַזיע װוּ ער האָט זיך באַקענט מיט דער דײַטשער ליטעראַטור אָבער מע האָט אים אַרױסגעװאָרפֿן פֿאַר זײַנע שפּיצלעך און שלעכטער אױפֿפֿירונג. דערמיט האָט זיך געענדיקט זײַן פֿאָרמעלע דערציִונג. אין צײַט פֿון דער ערשטער װעלט־מלחמה איז די משפּחה אַריבער קיין יאַס, רומעניע, אַ שטאָט װאָס מאַנגער האָט ליב געהאַט פֿאַר איר אַלטמאָדישן חן און איר ייִדיש־פּאָעטישן ייִחוס, בפֿרט דאָס ליד פֿון װעלװל זבאַרזשער, דעם ערשטן ייִדישן טרובאַדור. דאָ האָט מאַנגער אָנגעהױבן שרײַבן פּאָעזיע אױף ייִדיש. אין 1921 האָט ער אָנגעהױבן דרוקן זײַנע ערשטע לידער און באַלאַדעס אין עטלעכע נײַע ליטעראַרישע זשורנאַלן װאָס האָבן זיך געעפֿנט נאָך דער מלחמה. באַלד דערנאָך האָט ער זיך באַזעצט אין בוקאַרעשט און געשריבן פֿאַר די אָרטיקע ייִדישע צײַטונגען.

      אין 1927 איז מאַנגער אָנגעקומען קײן װאַרשע, דער גײַסטיקער און אינטעלעקטועלער צענטער פֿון מיזרח־אײראָפּעיִשע ייִדן און די הױפּטשטאָט פֿון דער ייִדישע קולטור. ער האָט דאָרטן געװוינט אַ יאָרצענדלינג, די סאַמע פּראָדוקטיװסטע יאָרן פֿון זײַן ליטעראַרישער קאַריערע. צװישן 1927 און 1938 איז מאַנגער געװאָרן דער װיכטיקסטער מאָדערניסטישער ייִדישער פֿאָלקפּאָעט און אפֿשר װאַרשעס פּאָפּולערסטע ליטעראַרישע פֿיגור. ער איז געװען אַ באַליבטער פֿאָרלײענער פֿון זײַן אײגענער פּאָעזיע, האָט אַרױסגעגעבן זײַן אײגענעם 4־זײַטיקן ליטעראַרישן זשורנאַל געצײלטע װערטער, אָנגעפֿילט צום רובֿ מיט זײַנען אײגענע לידער, מאַניפֿעסטן און ליטעראַרישע מחשבֿות, האָט געדרוקט אַרטיקלען אין דעם פּרעזטישפֿולן ליטעראַרישע בלעטער, און האָט װײַטער געדרוקט זײַנע אײגענע װערק, צװישן אַנדערן מדרש איציק; 1935, אַ ציקל מאָדערניסטישע לידער אינספּירירט פֿון דער תּורה–שבעל–פּה, און די מגילה־לידער; 1936, אַ דראַמאַטישע איבעראַרבעטונג פֿון דער מעשׂה פֿון פּורים. בײדע װערק שטעלן מיט זיך פֿאָר זײַנע ערשטע פּרוּװן איבערצושרײַבן אַלטן, באַקאַנטן חומר דורך אַ מאָדערניסטישער לינדז. אין דער תּקופֿה האָט ער אַרױסגעגעבן עטלעכע בענד פּאָעזיע: שטערן אױפֿן דאַך; 1929, לאַמטערן אין װינט; 1933, װעלװל זבאַרזשער שרײַבט בריװ צו מלכּהלע דער שײנער; 1937 און דעמערונג אין שפּיגל; 1937. די גאָר פֿײַנע זאַמלונג ליד און באַלאַדע; 1952 אַרױסגעגעבן פֿון אַ יובֿל־קאָמיטעט מיט דעם פּאָעט מאַני לײב בראָש נעמט אַרײַן אַ גוטן אָפּקלײַב פֿון זײַנע לידער ביז דעמאָלט.

זײַענדיק אַ רומענישער בירגער, האָט מאַנגער געמוזט פֿאַרלאָזן װאַרשע אין 1938; ער איז אַריבער קײן פּאַריז און האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין לאָנדאָן װוּ ער איז געװאָרן אַ בריטישער בירגער; ער האָט דאָרטן געלעבט  גאַנץ אומגליקלעך די ווײַטערדיקע עלף יאָר. סוף־כּל־סוף האָט ער אין 1958 אימיגרירט קײן ישׂראל װוּ ער איז געבליבן ביז ער איז געשטאָרבן. אין 1965 האָט אַ טעאַטער־פֿאָרשטעלונג פֿון זײַנע מגילה־לידער אונטערן רעזשי פֿון דאָװ סעלצער געשלאָגן אַ רעקאָרד אין ישׂראלדיקן טעאַטער מיט העכער 400 פֿאָרשטעלונגען. אַזאַ װאַרעמע אויפֿנאַמע פֿאַר װאָס עס זאָל ניט זײַן אױף ייִדיש איז געװען ביז אַהער אומדערהערט און האָט זײער געהאָלפֿן בײַטן די נעגאַטיװע באַציִונג צו ייִדיש און ייִדישן טעאַטער אין ישׂראל. װען מאַנגער איז געשטאָרבן האָט מען אים באַװײנט װי אַ ישׂראלדיקן נאַציאָנאַלן פּאָעט. דאָס ליד פֿון דער װאָך, „אױפֿן װעג שטייט אַ בױם” האָט מען געשטעלט צו מוזיק און ס’איז געװאָרן אײנס פֿון די סאַמע פּאָפּולערסטע ייִדישע פֿאָלקסלידער. גיט נאָר אַ „גוגל” אַרײַן דעם טיטל און איר װעט געפֿינען אָן אַ שיעור װאַריאַנטן — פּאָעזיע, זינגליד, אַנימאַציעס, איבערזעצונגען אױף אַ סך שפּראַכן. איר קענט זיך דאָ צוהערן צו זײער אַ שײנעם (און אַ ביסל אַנדערש פֿון דעם געװײנטלעכן) נוסח געזונגען פֿון װעלע זאַבלודאָװסקי, דער באַליבטער ייִדיש־דערציִערין פֿון דער שטאָט מעקסיקע. (זעט סאַמע אויבן)‏.

איר קענט אויך הערן ווי איציק מאַנגער אַליין לייענט דאָס ליד:

http://www.youtube.com/watch?v=RnhQHQrJj6Q

אויפֿן וועג שטייט אַ בוים

אויפֿן וועג שטייט אַ בוים,
שטייט ער אײַנגעבויגן,
ֿאַלע פֿייגל פֿונעם בוים
זענען זיך צעפֿלויגן.

דרײַ קיין מערבֿ, דרײַ קיין מיזרח,
און דער רעשט — קיין דרום,
און דעם בוים געלאָזט אַליין
הפֿקר פֿאַרן שטורעם.

זאָג איך צו דער מאַמען: — הער,
זאָלסט מיך נאָר נישט שטערן,
וועל איך, מאַמע, איינס און צוויי
באַלד אַ פֿויגל ווערן…

איך וועל זיצן אויפֿן בוים
און וועל אים פֿאַרוויגן
איבערן ווינטער מיט אַ טרייסט,
מיט אַ שיינעם ניגון.

זאָגט די מאַמע: — ניטע, קינד,
און זי וויינט מיט טרערן.
— קענסט חלילה אויפֿן בוים
מיר פֿאַרפֿרוירן ווערן.

זאָג איך : — מאַמע, ס’איז אַ שאָד
דײַנע שיינע אויגן, —
און איידער וואָס, און איידער ווען,
בין איך מיר אַ פֿויגל.

וויינט די מאַמע: — איציק, קרוין,
נעם, און גאָטעס ווילן,
נעם כאָטש מיט אַ שאַליקל,
קענסט זיך נאָך פֿאַרקילן.

— די קאַלאָשן נעם דיר מיט,
ס’גייט אַ שאַרפֿער ווינטער —
און די קוטשמע טו דיר אָן,
וויי איז מיר און ווינד מיר…

— און דאָס ווינטער-לײַבל נעם,
טו עס אָן, דו שוטה,
אויב דו ווילסט נישט זײַן קיין גאַסט
צווישן אַלע טויטע. —

כ’הייב די פֿליגל. ס’איז מיר שווער,
צו פֿיל, צו פֿיל זאַכן,
האָט די מאַמע אָנגעטאָן
דעם פֿייגעלע, דעם שוואַכן.

קוק איך טרויעריק מיר אַרײַן
אין דער מאַעמס אויגן,
ס’האָט איר ליבשאַפֿט נישט געלאָזט
ווערן מיך אַ פֿויגל.

וואָלקנס איבערן דאַך, 1932
ליד און באַלאַדע,  1952

AFN VEG SHTEYT A BOYM

Afn veg shteyt a boym,
Shteyt er ayngeboygn,
Ale feygl funem boym
Zenen zikh tsefloygn.

Dray kin mayrev, dray kin mizrekh,
Un der resht – kin dorem,
Un dem boym gelozt aleyn
Hefker farn shturem.

Zog ikh tsu der mamen: – Her,
Zolst mikh nor nit shtern,
Vel ikh, mame, eyns un tsvey
Bald a foygl vern…

Ikh vel zitsn afn boym
Un vel im farvign
Ibern vinter mit a treyst,
Mit a sheynem nign.

Zogt di mame: – Nite, kind,
Un zi veynt mit trern.
Kenst kholile afn boym
Mir farfroyrn vern.

Zog ikh: – Mame, s’iz a shod
Dayne sheyne oygn, –
Un eyder vos, un eyder ven,
Bin ikh mir a foygl.

Veynt di mame: – Itsik, kroyn,
Ze, um Gotes viln,
Nem khotsh mit a shalikl,
Kenst zikh nokh farkiln.

– Di kaloshn nem dir mit,
S’geyt a sharfer vinter –
Un di kutshme tu dir on,
Vey iz mir, un vind mir.

– Un dos vinter-laybl nem,
Tu es on, du shoyte,
Oyb du vilst nit zayn kin gast
Tsvishn ale toyte.

Kh’heyb di fligl. S’iz mir shver,
Tsu fil, tsu fil zakhn,
Hot di mame ongeton
Dem feygele dem shvakhn.

Kuk ikh troyerik mir arayn
In der mames oygn,
S’hot ir libshaft nit gelozt
Vern mikh a foygl.
     Volksn ibern dakh, 1942
Lid un balade, 1952

Itsik Manger (1901-1969)
was born Isidore Helfer in Czernowiz, Austria-Hungary (later Romania and now Ukraine). His father, HIllel Manger, was a skilled tailor who loved literature, which he referred to as literatoyre. As a teenager Manger attended a German gymnasium where he studied German literature but was expelled for pranks and bad behavior, thus ending his formal education. During WWI the family moved to Iasi, Romania which Manger came to love for its quaint old charm and its legacy of Yiddish song, especially that of Velvl Zbarzher, the first Yiddish troubador. It is here that he began writing Yiddish poetry.
In 1921 Manger began publishing his early poems and ballads in several new literary journals founded in the aftermath of the war. Soon afterwards he settled in Bucharest and wrote for the local Yiddish newspapers.
In 1927 Manger arrived in Warsaw, the spiritual and intellectual center of East European Jewry and the capital of Yiddish culture. He lived there for the next decade, the most productive of his entire career. Between 1929 and 1938 Manger became the preeminent modernist Yiddish folk bard and arguably the city’s most popular Yiddish literary figure. He was a much loved reader of his own poetry, published his own 4-page literary journal Getseylte verter (Chosen words) filled mostly with his own poems, manifestoes and literary reflections, published articles in the prestigious journal Literarishe bleter (Literary pages) and continued to publish his own works, including Medresh Itsik (Itsik’s Midrash; 1935), a series of modernist poems inspired by the Oral Torah, and the Megile-lider (Songs of the Megillah; 1936), a dramatic rewriting of the Purim story. Both of these represent his first attempts to rewrite old, familiar material through a modernist lens. During this time he published several volumes of poetry: Shtern afn dakh (Stars on the roof; 1929) Lamtern in vint (Lantern in the wind; 1933), Velvl Zbarzher shraybt briv tsu Malkele der sheyner (Velbl Zbarzher writes letters to Malkele the beautiful; 1937) and Demerung in shpigl (Twilight in the Mirror; 1937). The collection Lid un balade (Song and Ballad; 1952) put out by a jubilee committee chaired by the poet Mani Leyb features much of his poetry to that point.

As a Romanian national Manger was forced to leave Warsaw in 1938; he headed for Paris and then settled in London, where he became a British citizen and remained unhappily for the next eleven years. Finally he immigrated to Israel in 1958 where he remained until his death. In 1965 a theatrical production of Mangers Megile-lider under the direction of Dov Seltzer set a new record in Israeli theater with more than 400 performances. Such acclaim for anything Yiddish was previously unheard of in Israel and helped break the taboo on Yiddish theater. When he died Manger was mourned as an Israeli national poet.

The poem featured this week, “Afn veg shteyt a boym” has been set to music and is one of the most popular Yiddish songs. You have only to google Afn or Oyfn veg shteyt a boym  and you will find countless renditions of it – poem, song, animations, translations in numerous languages. You can listen to a beautiful (slightly different from the usual)  rendtion sung by Vele Zabludowsky, the beloved Yiddish educator of Mexico City. (see very top)

You may also hear Manger reading the poem himself at:

http://www.youtube.com/watch?v=RnhQHQrJj6Q

There Is a Tree That Stands

There is a tree whose branches
Bend across the road.
All its birds have flown away
Leaving not a bird.

The tree, abandoned to the storm,
Stands there all alone:
Three birds east and three birds west –
The rest have southward flown.

I say to my mother,
If you won’t meddle, please,
I’ll turn myself into a bird
Before your very eyes.

I’ll sit all winter on the tree
And sing it lullabies.
I’ll rock it and console it
With lovely melodies.”

Tearfully, my mother says,
Don’t take any chances.
God forbid, up in the tree
You’ll freeze among the branches.”

Mother, please don’t cry,” I say,
Ah, mother, don’t be sad.”
But on the instant I transform
Myself into a bird.

My mother says, “Oh, Itzik, love…
In the name of God
Take a little scarf with you
To keep from catching cold.

And dear, put your galoshes on.
The winter’s cold and aching.
Be sure to wear your fleece-lined cap.
Woe’s me, my heart is breaking.

And, pretty fool, be sure to take
Your woolen underwear
And put it on, unless you mean
To lie a corpse somewhere.”

I try to fly, but I can’t move…
Too many, many things
My mother’s piled on her weak bird
And loaded down my wings.

I look into my mother’s eyes
And, sadly, then I see
The love that won’t let me become
The bird I want to be.
Translated by  Leonard Wolf
    The World According to Itzik: Selected Poetry and Prose, Leonard Wolf, editor, 2002