THIS WEEK
Yankev Glatshteyn, נישט די מתים לויבן גאָט, Not the Dead Praise God
Hirsh Osherovitsh, בין אָדם למקום, Between Man and God

Yankev Glatshteyn, Nisht di meysim loybn Got

19: 20And the LORD came down upon mount Sinai, to the top of the mount; and the LORD  called Moses to the top of the mount; and Moses went up.

20: 1And God spoke all these words, saying: 2I am the LORD thy God, who brought thee out of the land of Egypt, out of the house of bondage.

יט 20 און גאָט האָט אַראָפּגענידערט אױפֿן באַרג סיני, אױפֿן שפּיץ באַרג, און גאָט האָט גערופֿן משהן אױפֿן שפּיץ באַרג, און משה איז אַרױפֿגעגאַנגען.
 כ: 1און גאָט האָט גערעדט אַלע די דאָזיקע װערטער, אַזױ צו זאָגן:

For a biography of Glatshteyn, see Weeks 4, 8 and 14.

נישט די מתים לויבן גאָט

די  תּורה האָבן מיר מקבל געווען בײַם סיני,
און אין לובלין האָבן מיר זי אָפּגעגעבן.
נישט די מתים לויבן גאָט,
די  תּורה איז געגעבן געוואָרן צום לעבן.
און אַזוי צוזאַמען ווי מיר זײַנען אַלע באַזאַמען
געשטאַנען בײַ מתּן-תּורה,
אַזוי וואָר זײַנען מיר אַלע געשטאָרבן אין לובלין.

דעם צעצווײַגטן קאָפּ, די פֿרומע אויגן,
דאָס ציטערדיקע מויל פֿון אַ קליין ייִדיש קינד
וועל איך אײַנוווּנדערן
אין אַזאַ פֿאָרכטיק מעשׂהלע.
כ’וועל פֿאַר אים אויסשטערענען אַ ייִדישן הימל
און אים זאָגן אַזוי:
ס’ייִדישע פֿאָלק איז א פֿײַערדיקע זון
פֿון אָנהויב, ביז אָנהויב, ביז אָנהויב.
לערן זשע, ייִנגעלע, טײַער ייִדיש ייִנגעלע,
פֿון אָנהויב, ביז אָנהויב, ביז אָנהויב.

ס’גאַנצע אויסגעחלומטע פֿאָלק
איז בײַם באַרג סיני געשטאַנען
און מקבל געווען די  תּורה.
געשטאָרבענע, לעבעדיקע, נאָך נישט געבאָרענע.
אַלע ייִדישע נשמות האָבן אָפּגעענטפֿערט:
מיר וועלן האָרכן און הערן.
דו, דאָס טרויעריקסטע ייִדישע ייִנגעלע פֿון אַלע דורות,
ביסט אויך בײַם באַרג סיני געשטאַנען.
דײַנע נאָזלעכער האָבן געשמעקט
דעם ראָזשינקע-מאַנדל פֿון יעדער וואָרט אין דער תּורה,
ביסט געווען אַרומגעוויקלט מיט אַ שטיק באַרג ווי מיט אַ טלית.
ס’איז געווען שבֿועות – יום־טובֿ פֿון גרינס.
האָסט ווי א זינגפֿויגל מיטגעזונגען:
כ’וועל האָרכן און הערן, הערן און האָרכן,
פֿון אָנהויב, ביז אָנהויב, ביז אָנהויב.

ייִדיש ייִנגעלע, אָנגעצייכנט איז דײַן לעבן
אויפֿן אויסגעשטערנטן ייִדישן הימל,
האָסט קיין מאָל נישט געפֿעלט,
האָסט נישט געטאָרט פֿעלן.
מ’האָט דיך אויסגעהאָפֿט און אויסגעבעטן,
אַלע מאָל ווען מיר זענען געווען, ביסטו אויך געווען.
און ווען מיר זענען געוואָרן אויס,
ביסטו מיט אונדז נישט געוואָרן.

און אַזוי צוזאַמען ווי מיר זענען אַלע באַזאַמען
געשטאַנען בײַ מתּן-תּורה,
אַזוי וואָר זענען מיר אַלע געשטאָרבן אין לובלין.
פֿון אומעטום זענען טײַערע נשמות אָנגעפֿלויגן,
אויסגעלעבטע, יונג-געשטאָרבענע,
פֿאַרפּײַניקטע, אויף אַלע פֿײַערן אויסגעפּרוווּטע,
נאָך נישט געבאָרענע,
אַלע געשטאָרבענע ייִדן, פֿון עלטער-זײדן אַבֿרהם אָן,
זײַנען געווען אין לובלין בײַם גרויסן חורבן.
אַלע וואָס זײַנען בײַם באַרג סיני געשטאַנען
און מקבל געווען די  תּורה,
האָבן גענומען אויף זיך די הייליקע מיתות.
מיר ווילן מיטשטאַרבן מיטן גאַנצן פֿאָלק
מיר ווילן נאָך אַ מאָל טויט ווערן,
האָבן די נשמות געיאָמערט.
די מאַמע שׂרה, די מוטער רחל,
מרים און דבֿורה הנבֿיאה,
זענען מיט תחינות און געזאַנגען אויסגעגאַנגען.
משה רבינו וואָס האָט אַזוי נישט געוואָלט שטאַרבן,
ווען זײַן צײַט איז געקומען
איז נאָך אַ מאָל געשטאָרבן.
און זײַן ברודער אַהרן,
און דוד המלך
און דער רמב”ם, דער ווילנער גאון,
דער מהר”ם און מהרש”ל,
דער חוזה און אַבֿרהמעלע אייגער.
און מיט יעדער הייליקער נשמה
וואָס איז אויסגעגאַנגען אין יסורים,
זענען מיטגעשטאָרבן הונדערטער נשמות
פֿון טײַערע געשטאָרבענע ייִדן.

און דו, געשמאַק ייִנגעלע, ביסט דאָרטן אויך געווען.
דו, אָנגעצייכנטער אויף דעם אויסגעשטערנטן ייִדישן הימל,
ביסט דאָרט אויך געווען און געשטאָרבן.
זיס ווי א טויב האָסטו געשטרעקט דײַן האַלדז
און געזונגען מיט די אָבֿות און די אמהות.
פֿון אָנהויב, ביז אָנהויב, ביז אָנהויב.

פֿאַרמאַך די אויגן, ליב ייִדיש ייִנגעלע,
און דערמאָן זיך ווי דער בעל-שם האָט דיך אײַנגעוויגט
אין זײַנע אָרעמס,
ווען ס’גאַנצע אויסגעחלומטע פֿאָלק
איז אויסגעגאַנגען אין די גאַזקאַמערן פֿון לובלין.

און איבער די גאַזקאַמערן,
און הייליקע געשטאָרבענע נשמות,
האָט זיך גערויכערט אַן אײנזאַמער, אַ פֿאַרלאָשענער סיני.
ייִנגעלע מיט צעצווײַגטן קאָפּ,
פֿרומע אויגן און ציטערדיקן מויל,
דאָס ביסטו דאָך געווען, די שטילע, קליינע, עלנטע,
אָפּגעגעבענע  תּורה.
ביסט געשטאַנען אויפֿן סיני און געוויינט,
אַרײַנגעוויינט דײַן געוויין אין אַ טויטער וועלט.
פֿון אָנהויב, ביז אָנהויב, ביז אָנהויב.

און אַזוי האָסטו געוויינט:
די  תּורה האָבן מיר מקבל געווען בײַם סיני,
און אין לובלין האָבן מיר זי אָפּגעגעבן.
נישט די מתים לויבן גאָט.
די  תּורה איז געגעבן געוואָרן צום לעבן.
     יעקבֿ גלאַטשטיין, שטראַלנדיקע ייִדן, ניו־יאָרק, 1946

NOT THE DEAD PRAISE GOD

We received the Torah at Mount Sinai
and in Lublin we gave it back.
Not the dead praise God —
the Torah was given for the living.
And as we all together
stood in a body
at the Granting of the Torah,
so truly did we all die in Lublin.

The treelike head, the solemn eyes,
the trembling mouth of a Jewish child
I shall marvel into such a dread tale.
For him I shall star a Jewish sky
and speak to him thus:
“The Jewish people is a fiery sun
from Beginning to beginning to beginning.
Repeat it, dear Jewish lad:
from beginning to beginning to beginning.”

The entire imagined people stood at Mount Sinai
and received the Torah”
the dead, the living, the yet unborn.
All the Jewish souls responded:
We will hearken and obey!
And you, the saddest Jewish lad
of all generations,
stood at Mount Sinai, too.
Your nostrils smelled the raisin-almond
scent of each word in the Torah.
You were wrapped in a piece of the mountain
as in a prayer shawl.
it was Shvues, holiday of greens.
Like a songbird, you too sang”
“I will obey and hearken,
hearken and obey,
from beginning to beginning to beginning. 

Jewish lad, your life is especially marked
on the starred Jewish sky.
You were never absent,
you dared not be absent.
We hoped and prayed you into being;
always, wherever we were, you too were there.
And when we became nought,
you also vanished
together with us. 

And as we all together
stood in a body
at the Granting of the Torah,
so truly did we all die in Lublin.
From everywhere pious souls came flying:
those who had lived out their lives
and the youthfully dead;
the persecuted, those tested in all fires,
he yet unborn.
All the departed Jews,
from Grandfather Abraham on,
were in Lublin at he holocaust.
And all who stood at Mount Sinai
and received the Torah
took upon themselves the sacred deaths.
The souls clamored:
“We want to be dead together with our people.
we want to die once more.”
Mother Sarah and Mother Rachel;
Miriam, and Deborah he Prophetess,
who perished praying and singing;
Moses, who so much did not want to die
when his time came,
died once more;
and his brother Aaron,
and King David,
and the Rambam, and the Vilna Gaon;
the Maharam and the Maharashel,
the Seer and Abraham Eiger. . .
Accompanying each sacred soul
died hundreds of souls
of pious, already departed Jews.

And you, darling lad, were also there,
Especially marked on the starred Jewish skies,
you were there too,
and died together with us.
Sweet as a dove you stretched out your neck
and sang with the fathers and mothers:
from beginning to beginning to beginning.

Shut your eyes, beloved Jewish lad,
and recall how the Bal-Shem
rocked you in his arms
when the entire imagined people
perished in the gas chambers of Lublin.

An extinguished desolate Sinai smoked
above the gas chambers
and pious departed souls.
Lad with the treelike head,
solemn eyes and trembling mouth,
it is you after all,
you were the hushed, desolate, returned Torah.
You stood on Mount Sinai
and wept your tears into a dead world —
from beginning to beginning to beginning.

And this is what you cried:
“We received the Torah at Mount Sinai
and in Lublin we gave it back.
Not the dead praise God —
the Torah was given for the living.”
Tr. Etta Blum, Jacob Glatstein: Poems, Selected and translated from the Yiddish
by Etta Blum, Tel Aviv, 1970 

nisht di meysem loybn got

di  toyre hobn mir mekabl geven baym sinay,
un in lublin hobn mir zi opgegebn.
nisht di meysem loybn got,
di  toyre iz gegebn gevorn tsum lebn.
un azoy tsuzamen vi mir zaynen ale bazamen
geshtanen bay matn-|toyre,
azoy vor zaynen mir ale geshtorbn in lublin.

dem tsetsvaygtn kop, di frume oygn,
dos tsiterdike moyl fun a kleyn yidish kind
vel ikh aynvundern
in aza forkhtik maysele.
kh’vel far im oysshterenen a yidishn himl
un im zogn azoy:
s’yidishe folk iz a fayerdike zun
fun onhoyb, biz onhoyb, biz onhoyb.
lern zhe, yingele, tayer yidish yingele,
funonhoyb, biz onhoyb, biz onhoyb.

s’gantse oysge|kholem|te folk
iz baym barg sinay geshtanen
un mekabl geven di  toyre.
geshtorbene, lebedike, nokh nisht geborene.
ale yidishe neshomes hobn opgeentfert:
mir veln horkhn un hern.
du, dos troyerikste yidishe yingele fun ale doyres,
bist oykh baym barg sinay geshtanen.
dayne nozlekher hobn geshmekt
dem rozhinke-mandl fun yeder vort in der toyre.
bist geven arumgeviklt mit a shtik barg vi mit a tales.
s’iz geven shvues — yontef fun grins.
host vi a zingfoygl mitgezungen:
kh’vel horkhn un hern, hern un horkhn,
fun onhoyb, biz onhoyb, biz onhoyb.

yidish yingele, ongetseykhnt iz dayn lebn
oyfn oysgeshterntn yidishn himl,
host keyn mol nisht gefelt,
host nisht getort feln.
m’hot dikh oysgehoft un oysgebetn,
ale mol ven mir zenen geven, bistu oykh geven.
un ven mir zenen gevorn oys,
bistu mit undz nisht gevorn.

un azoy tsuzamen vi mir zenen ale bazamen
geshtanen bay matn-|toyre,
azoy vor zenen mir ale geshtorbn in lublin.
fun umetum zenen tayere neshomes ongefloygn,
oysgelebte, yung geshtorbene,
farpaynikte, oyf ale fayern oysgeprvute,
nokh nisht geborene,
ale geshtorbene yidn, fun elter-zeydn avrom on,
zaynen geven in lublin baym groysn khurbn.
ale vos zaynen baym barg sinay geshtanen
un mekabl geven di  toyre
hobn genumen oyf zikh di heylike mises.
mir viln mitshtarbn mitn gantsn folk
mir viln nokh a mol toyt vern,
hobn di neshomes geyomert.
di mame sore, di muter Rokhl,
Miryem un Dvore haneviye
zenen mit tkhines un gezangen oysgegangen.
Moyshe rabeynuvos hot azoy nisht gevolt shtarbn,
ven zayn tsayt iz gekumen
iz nokh a mol geshtorbn.
un zayn bruder Arn,
un Doved hameylekh
un der rambam, der vilner goen,
der maharam un maharshal,
der khoyzhe un avrom|ele eyger.
un mit yeder heyliker neshome
vos iz oysgegangen in yesurem,
zenen mitgeshtorbn hunderter neshomes
fun tayere geshtorbene yidn.

un du, geshmak yingele, bist dortn oykh geven.
du, ongetseykhnter oyf dem oysgeshterntn yidishn himl,
bist dort oykh geven un geshtorbn.
zis vi a toyb hostu geshtrekt dayn haldz
un gezungen mit di oves un di imoes.
fun onhoyb, biz onhoyb, biz onhoyb.

farmakh di oygn, lib yidish yingele,
un dermon zikh vi der balshem hot dikh ayngevigt
in zayne orems,
ven s’gantse oysge|kholem|te folk
iz oysgegangen in di gazkamern fun lublin.

un iber di gazkamern,
un heylike geshtorbene neshomes,
hot zikh geroykhert an eynzamer, a farloshener sinay.
yingele mit tsetsvaygtn kop,
frume oygn un tsiterdikn moyl,
dos bistu dokh geven, di shtile, kleyne, elnte,
opgegebene toyre.
bist geshtanen oyfn sinay un geveynt,
arayngeveynt dayn geveyn in a toyter velt.
fun onhoyb, biz onhoyb, biz onhoyb.

un azoy hostu geveynt:
di  toyre hobn mir mekabl geven baym sinay,
un in lublin hobn mir zi opgegebn.
nisht di meysem loybn got.
di  toyre iz gegebn gevorn tsum lebn.
     Yankev glatshteyn, shtralndike yidn, nyu-york, 1946

Hirsh Osherovitsh, Beyn odem lamokem

Exodus 20:5-6: “You shall not bow down to them or serve them, for I the Lord your God am a jealous God, visiting the iniquity of the fathers on the children to the third and fourth generation of those who hate me, but showing steadfast love to thousands of those who love …

 כ: 5 זאָלסט זיך ניט בוקן צו זײ, און זאָלסט זײ ניט דינען; װאָרום איך יהוה דײַן גאָט בין אַ צערנדיקער גאָט, װאָס רעכן זיך פֿאַר די זינד פֿון די פֿאָטערס מיט די קינדער, מיטן דריטן און מיטן פֿירטן דור פֿון די װאָס האָבן מיך פֿײַנט, 6 און טו חסד מיטן טױזנטסטן גליד פֿון די װאָס האָבן מיך ליב, און פֿון די װאָס היטן מײַנע געבאָט. 

For a biography of Hirsh Osherovitsh in English, click here.

בין אָדם למקום 

גאָט, זײַ ניט אַזױ אײפֿערזיכטיק! 
איז װאָס, אַז כ’פֿיר אַ מאָל
מיט אָפּגעטער אַ לײַכטן פֿלירט?
װען װאָלטסט גערעדט צו מיר, װי צו אַ גלײַכן,
װאָלט איך ניט אַזױ אָפּגעשטױסן זיך געשפּירט
און ניט געזוכט קײן לינקע ליבעס. . .

אַװדאי ביסטו גרױס,
אַװדאי האָסטו מיך
פֿון אַלע דײַנע אַנדערע באַשעפֿענישן אױסגעטײלט.
פֿאַר װאָס זשע איז דערװידער דיר
מײַן פֿלײַסן זיך צו שטײַגן העכער?
צי איז, אַלמאַכטיקער, דיר טאַקע אַזױ שװער
דאָס מינדסטע ביסל חשיבֿות בײַ אַ צװײטן צו פֿאַרטראָגן?
דו װײסט דאָך, אַז װאָס קלערער איך באַנעם דײַן װעלט,
אַלץ שטאַקער דריקט אױף מיר
די אומאױסשעפּלעכקײט פֿון דײַנע סודות. 

פֿאַרגין זשע מיר די מיך דערפֿרײענדיקע כּמו־געװינסן,
און לאָמיר מודה זײַן זיך אײנער פֿאַרן צװײטן:
איך בין מקנא דיר דײַן אומענדלעך יכולת,
און דו ביסט אײפֿערזיכטיק אױף מײַן אומאױפֿהערלעך שטײַגן. 
  הירש אָשעראָװיטש, ייִדיש־ליטעראַטור אין מדינת ־ישׂראל, באַנד 1

BETWEEN MAN AND GOD

So what if I sometimes carry on
A mild flirtation with idols?
If you would speak to me, as to an equal,
I wouldn’t feel so rejected
And wouldn’t look for illicit love affairs. 

Of course you are great,
Of course you have singled me out
From among all your other creatures.
So then why is my trying to rise higher
Repugnant to you?
Or is it, Almighty, really so difficult for you
To bear the slightest bit of importance in another?
You know, after all, that the more clearly I comprehend your world
The stronger the inexhaustibility of your secrets
Presses upon me.

So don’t begrudge me my cheery quasi-winnings
And let’s confess to each other:
I envy you your endless capacity,
And you are jealous of my incessant rising.
     Hirsh Osherovitsh
Tr. by Sheva Zucker

beyn odem lamokem

got, zay nit azoy eyferzikhtik!
iz vos, az kh’fir a mol
mit opgeter a laykhtn flirt?
ven volst geredt tsu mir, vi tsu a glaykhn,
volt ikh nit azoy opgeshtoysn zikh geshpirt
un nit gezukht keyn linke libes. . .

avade bistu groys,
avade hostu mikh
fun ale dayne andere bashefenishn oysgeteylt.
far vos zhe iz dervider dir
mayn flaysn zikh tsu shtaygn hekher?
tsi iz, almakhtiker, dir take azoy shver
dos mindste bisl khshives bay a tsveytn tsu fartrogn?
du veyst dokh, az vos klerer ikh banem dayn velt,
alts shtaker drikt oyf mir
di umoyssheplekhkayt fun dayne soydes.

fargin zhe mir di mikh derfreyendike kmoy-gevinsn,
un lomir moyde zayn zikh eyner farn tsveytn:
ikh bin mekane dir dayn umendlekh yekhoyles,
un du bist eyferzikhtik oyf mayn umoyfherlekh shtaygn.
hirsh osher|ovitsh, 

THIS WEEK
Kadye Molodovski,  IV דאָרשט, Thirst
Yehude-Leyb Teler, ‏צו די פֿיזיקער און כעמיקער, To the Physicists and Chemists
Aleksander Shpiglblat, צי דאַרף איך זיך פֿאַרענטפֿערן, Do I Need to Justify Myself

Kadye Molodovski, Dorsht IV
15: 22And Moses led Israel onward from the Red Sea, and they went out into the wilderness of Shur; and they went three days in the wilderness, and found no water. 23And when they came to Marah, they could not drink of the waters of Marah, for they were bitter. Therefore the name of it was called aMarah. 24And the people murmured against Moses, saying: ‘What shall we drink?’ 25And he cried unto the LORD; and the LORD showed him a tree, and he cast it into the waters, and the waters were made sweet. There He made for them a statute and an ordinance, and there He proved them; 

 טו 22 און משה האָט געמאַכט ציִען די ישׂראל פֿון ים-סוף, און זײ זײַנען אַרױסגעגאַנגען צום מדבר שור; און זײ זײַנען געגאַנגען דרײַ טעג אין דער מדבר, און האָבן ניט געפונען קײן װאַסער. 23 און זײ זַײנען געקומען קײן מָרה; אָבער זײ האָבן ניט געקענט טרינקען דאָס װאַסער פֿון מָרה, 24 װַײל עס איז געװען ביטער. דרום האָט מען גערופֿן איר נאָמען מָרה. און דאָס פֿאָלק האָט געמורמלט אַקעגן משהן, אַזױ צו זאָגן: װאָס זאָלן מיר טרינקען? 25 האָט ער געשריען צו גאָט, און גאָט האָט אים אָנגעװיזן אַ בױם, און ער האָט אים אַרַײנגעװאָרפֿן אין װאַסער, און דאָס װאַסער איז געװאָרן זיס. דאָרטן האָט ער זײ געמאַכט חוקים און געזעצן, און דאָרטן האָט ער זײ געפּרוּװט. 

For a biography of Kadye Molodowsky see Weeks 3, 5 or 11.

דאָרשט
IV

אַ טרוקענער אַ דאָרשטיקער ליגט מײַן קרוג,
און איך גײ אום איבער די גאַסן
און איך זוך אַ טראָפּן װאַסער
און איך גײס אױס
און איך גײ אױס
נעבן מײַן קרוג.
לײג איך מײַנע ליפּן
צו די װאָרצלען פֿון די בײמער,
צי איך זיך מיט אױגן און מיט מױל
צו רעגנס פֿון דעם הימל,
און ביטער איז מײַן צונג פֿון װאָרצלען פֿון די בײמער
און דאָרשטיק איז מײַן מױל,
און מיד זײַנען די אױגן צום הימל קוקן,
און כ’זוך מײַן קרוג,
און ער איז טרוקן.
     ק. מאָלאָדאָװסקי „דאָרשט“, חשװנדיקע נעכט, װילנע 1927

THIRST
       IV 

My pitcher lies, dry and thirsty,
And I walk through all the streets
Seeking out a drop of water,
And I am spent
Near my pitcher.
I lay my lips
To the roots of the trees,
I stretch with eyes and mouth
To the sky’s rains.
And my tongue is bitter from roots of the trees,
My mouth is thirsty,
And my eyes are tired from looking at the sky.
I seek my pitcher,
And it is dry.
By permission of the translator
Kathryn Hellerstein, Paper Bridges: Selected Poems of Kadya Molodowsky, 1999;     

dorsht
IV

a trukener a dorshtiker ligt mayn krug,
un ikh gey um iber di gasn
un ikh zukh a tropn vaser
un ikh geys oys
un ikh gey oys
nebn mayn krug.
leyg ikh mayne lipn
tsu di vortslen fun di beymer,
tsi ikh zikh mit oygn un mit moyl
tsu regns fun dem himl,
un biter iz mayn tsung fun vortslen fun di beymer
un dorshtik iz mayn moyl,
un mid zaynen di oygn tsum himl kukn,
un kh’zukh mayn krug,
un er iz trukn.
“dorsht,” Khezhvndike nekht, vilne 1927

Yehude-Leyb Teler, Tsu di fiziker un khemiker

16:4Then said the LORD unto Moses: ‘Behold, I will cause to rain bread from heaven for you; and the people shall go out and gather a day’s portion every day, that I may prove them, whether they will walk in My law, or not.

15And when the children of Israel saw it, they said one to another: a‘What is it?’—for they knew not what it was. And Moses said unto them: ‘It is the bread which the LORD hath given you to eat.

31And the house of Israel called the name thereof Manna; and it was like coriander seed, white; and the taste of it was like wafers made with honey.

טז 4 האָט גאָט געזאָגט צו משהן: זע, איך מאַך אײַך רעגענען ברױט פֿון הימל, און דאָס פֿאָלק װעט אַרױסגײן און קלַײבן איטלעכן טאָג די באַדערפעניש פֿון טאָג, כּדי איך זאָל אים פּרוּװן אױב ער װעט גײן אין מײַן תּורה אָדער ניט.

15 און װי די קינדער פֿון ישׂראל האָבן דאָס געזען, אַזױ האָבן זײ געזאָגט אײנער צום אַנדערן: מן הוא?, װײַל זײ האָבן ניט געװוּסט װאָס דאָס איז. האָט משה צו זײ געזאָגט: דאָס איז דאָס ברױט, װאָס גאָט האָט אײַך געגעבן צום עסן. 

31 און דאָס הױז פֿון ישׂראל האָט גערופֿן דעם נאָמען דערפֿון ַמן; און עס איז געװען אַזױ װי קאָריאַנדערזאָמען, װַײס; און דער טעם דערופֿן איז געװען אַזױ װי אַ פּלעצל אױף האָניק. 

For a biography of Yehude-Leyb Teler see Week 2.

‏צו די פֿיזיקער און כעמיקער

װי יענע אַ מאָל פֿון די מידבריות
אַנטפּלעקט איר זיך
פֿון די לאַבאָראַטאָריעס
מיט שטאַמלצינגער,
מיט אָפּגעבריטע פֿינגער,
מיט אַזהרות
און הבֿטחות.

װי זאָלן מיר פֿונאַנדערשײדן
צװישן כּישוף און נס, פּרהעס חרטומים,
און יהװהס קנעכט?
איר, גלײַך װי יענע,
קאָװעט אונדז צו עקדות,
פֿאַרבעט אױף אונדז מבולס,
פּאָרט אונדז אין תּיבֿות.
און מיר יאָמערן  ווי די בכורים
אין מיצרישער נאַכט.

נײַע דברות,
ים־סוף, סיני
און מן
איז ניט פֿאַר אונדז,
װאָס קנעלן נאָך דעם פּשט
פֿון קנופּ און בלוט,
קראַם בײַם האַרץ,
פֿאַרעלטערטן טראָט,
און אַיעדן פּחד
דינען מיר
װי אַ באַזונדער גאָט.
יהודה-לײב טעלער, דורך ייִדישן געמיט, תּל־אָבֿיבֿ, 1975

TO THE PHYSICISTS AND CHEMISTS

Like those people long ago
From the deserts
You reveal yourselves
From the laboratories
With stuttertongues
With scalded fingers,
With warnings
And with promises.

How are we to differentiate
Between magic and miracle,
Pharoah’s magicians
And YHWH’s slaves?
You, just like them,
Forge us to akeydes,
Call down floods upon us,
Pair us up in arks.
And we weep like the eldest sons
In Egyptian nights.

New commandments
The Reed Sea, Sinai
And manna
Is not for us,
Who are still studying the literal meaning
Of  bond and blood,
A cramp in the heart,
Old-fashioned step,
And every terror
We worship
Like a God unto itself.
     Literal translation, Sheva Zucker

tsu di fiziker un khemiker

vi yene a mol
fun di midboryes
antplekt ir zikh
fun di laboratoryes
mit shtamltsinger,
mit opgebrite finger,
mit azhores
un haftokhes.

vi zoln mir funandersheydn
tsvishn kishef un nes,
pare|s khartumem,
Un YHVHs knekht?
ir, glaykh vi yene,
kovet undz tsu akeydes,
farbet oyf undz mabl|s,
port undz in teyves.
un mir yomern vi di bkhoyrem
in mitsrisher nakht.

naye dibres,
yam-suf, sinay
un man
iz nit far undz,
vos kneln nokh dem pshat
fun knup un blut,
kram baym harts,
fareltertn trot,
un ayedn pakhed
dinen mir
vi a bazunder got.
      Yude-Leyb Teler, durkh yidishn gemit, Tel Aviv, 1975

Aleksander Shpiglblat, Tsi darf ikh zikh farentfern

17:3 But the people were thirsty for water there, and they grumbled against Moses. They said, “Why did you bring us up out of Egypt to make us and our children and livestock die of thirst?”

יז 3 און דאָס פֿאָלק האָט דאָרטן געדאָרשט נאָך װאַסער, און דאָס פֿאָלק האָט געמורמלט אַקעגן משהן, און האָט געזאָגט: נאָך װאָס גאָר האָסטו אונדז אױפֿגעבראַכט פֿון מצרים, צו טײטן מיך און מײַנע קינדער און מײַנע פֿי דורך דאָרשט? 

For a biography of Alexander Shpiglblat see Weeks 1 and 2.

צי דאַרף איך זיך פֿאַרענטפֿערן 

צי דאַרף איך זיך פֿאַרענטפֿערן
בײַ די װאַסערן פֿון כּנרת,
למאַי איך בענק נאָך אַלץ 
נאָך דעם הײמישן ברונעם
װאָס האָט געקילט דעם אומרו
פֿון מײַנע פֿיבער־יאָרן? 

דער דאָרשט 
נאָך יענעם קרישטאָל־קאַלטן טרונק
האָט אין מיר זיך ניט אױסגעלאָשן,
ניט זאַדושעט געװאָרן אין מידבר־שטױב
אונטער קופּערנע הימלען.

 מײַן לשון־קודש־ייִדיש איז אָבער אַן עדות
פֿון אַלע מײַנע בענקשאַפֿטן
און אַלע מײַנע ליבשאַפֿטן.
צי דאַרף איך זיך פֿאַרענטפֿערן?
      אַלכּסנדר שפּיגלבלאַט, געטונקען אין האָניק־צער, 2009 

DO I NEED TO JUSTIFY MYSELF

Do I need to justify myself
By the waters of Kineret,
As to why I still long
For the hometown well that cooled the anxiety
of my feverish years?

The thirst for that crystal-cool drink
Did not die down in me,
Nor was it stifled in the desert dust
Under coppery skies.

But my Holy-tongue-Yiddish is a witness
To all my longings
And to all my lovings.
Do I need to justify myself?
Tr. Sheva Zucker

tsi darf ikh zikh farentfern

tsi darf ikh zikh farentfern
bay di vasern fun kineres,
lemay ikh benk nokh alts
nokh dem heymishn brunem
vos hot gekilt dem umru
fun mayne fiber-yorn?

der dorsht
nokh yenem krishtol-kaltn trunk
hot in mir zikh nit oysgeloshn,
nit zadushet gevorn in midber-shtoyb
unter kuperne himlen.

mayn loshn-koydesh=yidish iz ober an eydes
fun ale mayne benkshaftn
un ale mayne libshaftn.
tsi darf ikh zikh farentfern?
Aleksander Shpiglblat, getunken in honik-tsar, 2009

THIS WEEK
Arn Glants-Leyeles, ‏אין מצרים, In Egypt
Beyle Shekher-Gotesman, ס’איז מצה דאָ,Tha Matsa’s Here
Avrom Sutzkever, צום קינד, To My Child

Arn Glants-Leyeles, In Mitsrayem
For a biography of Arn Glants-Leyeles in English, click here.
For a biography of Arn Glants-Leyeles in Yiddish, click here (and scroll to the bottom).

10: 21And the LORD said unto Moses: ‘Stretch out thy hand toward heaven, that there may be darkness over the land of Egypt, even darkness which may be felt.’ 22And Moses stretched forth his hand toward heaven; and there was a thick darkness in all the land of Egypt three days; 23they saw not one another, neither rose any from his place for three days; but all the children of Israel had light in their dwellings.

י 21 און גאָט האָט געזאָגט צו משהן: שטרעק אױס דײַן האַנט אַקעגן הימל, און זאָל װערן אַ פֿינצטערניש איבערן לאַנד מצרים, אַז מע זאָל קענען אָנטאַפּן די פֿינצטערניש. 22 האָט משה אױסגעשטרעקט זײַן האַנט אַקעגן הימל, און עס איז געװען אַ שטאָקפֿינצטערניש אין גאַנצן לאַנד מצרים דרײַ טעג. 

‏אין מצרים

די פֿינצטערניש קנױלט זיך,
די פֿינצטערניש גליװערט אײַן אין פֿעסטע זײַלן נאַכט.
אין האַרץ פֿון דעם גליװער, סאַמע אין מיטן — אַ געשרײ,
אַ גרױס געשרײ פֿון אײן עק ביזן צװײטן: 

      װײ צו יעדער שטוב,
אָ, גרױליקע נאַכט!
דער טױט שפּאַנט און שלאַכט,
יעדעס הױז אַ גרוב! 

עס טראָגט זיך אַ מאַכטיקער אָרעם,
עס שלאָגט אין דער פֿינצטער דער מאַכטיקער אָרעם.
ער מײַדט נישט קײן געבײַ, קײן פּאַלאַץ, קײן שטאַל.
אין אימה, אין שװאַרצן שגעון, קײַקלט זיך דאָס געשרײ
איבערן גאַנצן לאַנד. 

פֿאַרטײַעט, געטוליעט אײנער צום צװײטן,
זיצן די שקלאַפֿן אין זײערע לעכער,
זיצן אין שמאַטעס, פֿאַראומערטע חורבֿות;
האָרכן צום יאָמער פֿון זאַלן און שטאַלן
און װאַרטן אין פֿאָרכט און אין אָנונג. 

זײ זעען דעם מאַכטיקן אָרעם און טוליען זיך שטאַרקער.
דער אָרעם נײגט זיך מילד און צײכנט אַ צײכן.
דער צײכן דרינגט אין דעם אינגעװײד פֿון די שקלאַפֿן. 

עס בלענדיקט דער צײכן און זײ פֿאַרמאַכן די אױגן.
עס בלענדיקט דער צײכן און צװינגט זײ צו קוקן: 

     צװישן די חורבֿות, אין מיטן דער נאַכט,
     עס רירט זיך װי װאַסער און ס’העלט. 
ס’ציטערט די לופֿט און עס שײלט זיך אַ װעלט 
אַ נײַע אַרױס און דערװאַכט.

      ס’ציטערן הערצער און עס װיקלט זיך אױס 
אַ נאָך ניט געזעענע זון. 
ס’װערט הײליק און פֿאָרכטיק און פֿרײדיק דערפֿון, 
אַנטפּלעקונג נעמט זיך װעקן װי באַגינען אַ הױז. 

אין מיטן די חורבֿות גאַפֿן די שקלאַפֿן,
אין מיטן די חורבֿות שלײַכן זיך שמײכלען,
גליטשן זיך, בלישטשען װי רעטענישן
איבער געדיכטע, פֿאַרצאָגטע, שקלאַפֿישע בערד.  ‏
     אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס, בײַם פֿוס פֿון באַרג, ציקאָ, ניו־יאָרק, 1957

IN EGYPT

The darkness swirls,
The darkness congeals into solid pillars of night,
at the heart of the congealed, at its very center — a scream,
a great scream from one end to the other:

Woe to every house,
A terrifying night!
Death strides and slaughters,
Every house — a grave!

A mighty arm moves along,
In the darkness the mighty arm strikes,
Missing neither structure, nor palace, nor  stall.
in terror, in black madness, the scream rolls
over the whole land.

Hidden, nestled next to each other
Sit the slaves in their holes,
Sit in rags, desolate ruins;
listen to the lamentation from halls and stalls
And wait in dread and foreboding.

They see the mighty arm and nestle closer
The arm inclines gently and draws a sign.
The sign penetrates to the innards of the slaves.

The sign is blinding and they shut their eyes.
The sign is blinding and forces them to look:

Among the ruins in the middle of the night,
It moves like water and glows.
The air quivers and  a new world
Emerges and awakens.

Hearts tremble and there unfolds
A sun never seen before.
It becomes holy and awesome and happy,
Revelation begins to awaken like a rose at dawn.

In the midst of the ruins the slaves gape in wonder,
in the midst of the ruins smiles slink about,
Glide, glitter like riddles
Over thick, despondent slavish beards.
Literal translation, Sheva Zucker

in mitsraim

di finsternish knoylt zikh,
di finsternish glivert ayn in feste zayln nakht.
in harts fun dem gliver, same in mitn —a geshrey,
a groys geshrey fun eyn ek bizn tsveytn:

vey tsu yeder shtub,
o, groylike nakht!
      der toyt shpant un shlakht,
      yedes hoyz a grub!

es trogt zikh a makhtiker orem,
es shlogt in der finster der makhtiker orem.
er maydt nisht keyn gebay, keyn palats, keyn shtal.
in eyme, in shvartsn shigoen, kayklt zikh dos geshrey
ibern gantsn land.

fartayet, getulyet eyner tsum tsveytn,
zitsn di shklafn in zeyere lekher,
zitsn in shmates, farumerte khurves;
horkhn tsum yomer fun zaln un shtaln
un vartn in forkht un in onung.

zey zeen dem makhtikn orem un tulyen zikh shtarker.
der orem neygt zikh mild un tseykhnt a tseykhn.
der tseykhn dringt in dem ingeveyd fun di shklafn.

es blendikt der tseykhn un zey farmakhn di oygn.
es blendikt der tseykhn un tsvingt zey tsu kukn:

tsvishn di khurves, in mitn der nakht,
es rirt zikh vi vaser un s’helt.
s’tsitert di luft un es sheylt zikh a velt
a naye aroys un dervakht.

s’tsitern hertser un es viklt zikh oys
a nokh nit gezeene zun.
s’vert heylik un forkhtik un freydik derfun,
antplekung nemt zikh vekn vi baginen a hoyz.

in mitn di khurves gafn di shklafn,
in mitn di khurves shlaykhn zikh shmeykhlen,
glitshn zikh, blishtshen vi retenishn
iber gedikhte, fartsogte, shklafishe berd.

Beyle Shekher-Gotesman, S’iz matse do
Sung by Lorin Sklamberg on the CD Af di gasn fun der shtot/On the Streets of the City, songs by Beyle Schaechter-Gottesman

For a biography of Beyle Schaechter-Gottesman in English, click here.
For a biography of Beyle Schaechter-Gottesman in Yiddish, click here.

12:14And this day shall be unto you for a memorial, and ye shall keep it a feast to the LORD; throughout your generations ye shall keep it a feast by an ordinance for ever. 15Seven days shall ye eat unleavened bread; 

יב 14 און דערדאָזיקער טאָג זאָל אַײך זַײן פֿאַר אַ געדעכעניש, און איר זאָלט אים פַֿײערן אַ פַֿײערטאָג צו גאָט; אױף אַײערע דוֹר-דורות, װי אַן אײביק געזעץ, זאָלט איר אים פַֿײערן. 15 זיבן טעג זאָלט איר עסן מצות; באַלד בַײם ערשטן טאָג זאָלט איר אָפּטאָן זױערטײג פֿון ַאײַערע הײַזער, װאָרום איטלעכער װאָס עסט חמץ פֿון ערשטן טאָג ביזן זיבעטן טאָג, יענע זעל זאָל פֿאַרשניטן װערן פֿון ישׂראל. 

ס’איז מצה דאָ 

ס’איז מצה דאָ, חרוסת דאָ
און כּוסות רױטער װײַן.
ס’איז פּסח דאָך. ס’איז סדר דאָך.
וואָס קען נאָך זיסער זײַן?
ס’איז קידוש דאָ, קשיות דאָ,
מאכלים מלא־טעם.
ס’איז יום־טובֿ דאָך, פֿרילינג דאָך.
װאָס קען נאָך שענער זײַן?
    אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ, 
אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ. 

אַפֿיקומן דאָ, אליהו־הנבֿיא דאָ,
משפּחה, גוטע־פֿרײַנד.
ס’איז יום־טובֿ דאָך, באַנײַונג דאָך. 
וואָס קען נאָך בעסער זײַן?
הגדה דאָ, בנים דאָ דער חכם און דערתּם,
דער װאָס װײסט נישט װאָס צו פֿרעגן
און דער װאָס פֿרעגט נישט סתּם. 
אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ, 
אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ. 

דער מלך דאָ, די מלכּה דאָ
קנײדעלעך, פֿיש מוז זײַן
קרײַטעכצער און כרײן אַװדאי.
װי קען עס אַנדערש זײַן?
דער ניגון דאָ, דײנו דאָ,
דאָס ציגעלע חד־גדיא.
מערצעשעם לשנה הבאה
װאָס קען נאָך נעענטער זײַן?
      אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ, 
      אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ־אײַ.
        ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן, אויף די גאַסן פֿון דער שטאָט

THE MATSA’S HERE

The matsa’s here, kharoyses is here,
And cups of red wne,
After all, it’s Peysekh, it’s seyder,
What could be sweeter than that?
There’s kidesh here, and 4 questions here,
Delicious food,
After all, it’s a holiday, it’s spring,
What could be nicer than that? 

The afikoymen is here, Elijah the Prophet is here,
Family and good friends.
After all, it’s a holiday, it’s renewal,
What could be better than that?
The hagode is here, the 4 sons are here,
The wise one and the simple,
The one who doesn’t know what to ask
And the one who doesn’t ask at all.

The king is here, the queen is here,
There must also be kneydlekh (matsa balls) and fish,

Bitter herbs and horseradish, of course.
Who could it be otherwise?
The tune is here, Dayeynu is here,
The little goat from the khad-gadyo,
God willing, next year,
What could be closer?

s’iz matse do

s’iz matse do, kharoyses do
un koyses royter vayn.
s’iz peysekh dokh. s’iz seyder dokh.
vos ken nokh ziser zayn?
s’iz kidesh do, kashes do,
maykholem mole-tam.
s’iz yom-tov dokh, friling dokh.
vos ken nokh shener zayn?
     ay-ay-ay-ay-ay-ay-ay,
     ay-ay-ay-ay-ay-ay.

afikoymen do, eliyohu-hanovi do,
mishpokhe, gute-fraynd.
s’iz yom-tov dokh, banayung dokh.
vos ken nokh beser zayn?
hagode do, bonem do
der khokhem un der tam,
der vos veyst nisht vos tsu fregn
un der vos fregt nisht stam.
    ay-ay-ay-ay-ay-ay-ay,
    ay-ay-ay-ay-ay-ay.

der meylekh do, di malke do
kneydelekh, fish muz zayn
kraytekhtser un khreyn avade.
vi ken es andersh zayn?
der nign do, dayenu do,
dos tsigele khad-gadyo.
mertseshem leshone haboe
vos ken nokh neenter zayn?
   ay-ay-ay-ay-ay-ay-ay,
     ay-ay-ay-ay-ay-ay.

Avrom Sutskever, Tsum kind

12:12For I will go through the land of Egypt in that night, and will smite all the first-born in the land of Egypt, both man and beast; and against all the gods of Egypt I will execute judgments: I am the LORD.

29And it came to pass at midnight, that the LORD smote all the firstborn in the land of Egypt, from the first-born of Pharaoh that sat on his throne unto the first-born of the captive that was in the dungeon; and all the first-born of cattle.

 יב 12  און איך װעל דורכגײן דורכן לאַנד מצרים אין דערדאָזיקער נאַכט, און װעל שלאָגן יעטװעדער בָכור אין לאַנד מצרים, פֿון אַ מענטשן ביז אַ בהמה; און אױף אַלע געטער פֿון מצרים װעל איך טאָן אַ משפּט; איך בין יהוה. 

יב 29 און עס איז געװען אין האַלבע נאַכט, אַזױ האָט גאָט געשלאָגן יעטװעדער בָכור אין לאַנד ִמצַרִים, פֿון דעם בכור פֿון ַפּרעהן װאָס האָט געזאָלט זיצן אױף זַײן טראָן, ביז דעם בכור פֿון געפאַנגענעם װאָס אין תּפֿיסה ; און יעטװעדער בכור פֿון אַ בהמה. 

I was initially drawn to this poem for this parshe because it spoke of the loss of children, painful whether Jewish or Egyptian. After reading the entry from Herman Kruk’s Diary of the Vilna Ghetto I see that this poem would have been much more appropriately placed in last week’s parshe in which Pharoah forbids the birth of male children. I will leave it here for now so that you won’t miss it but will move it later.

From the Togbukh fun Vilner geto (Diary of the Vilna Ghetto) by Herman Kruk,
February 5 [1942]
Today the Gestapo summoned two members of the Judenrat and notified them. “From today on, no more Jewish children are to be born.” The officer, somewhat taken aback himself as he made the announcement, added that he had received the order from Berlin . . .
The impact of the order on the ghetto is indescribable. Everyone cited the first Sedrah in Exodus in which Pharoah had forbidden the birth of male children. The Pharoah of the twentieth century is far more cruel—no births whatsoever!
Tr. David Roskies, Against the Apocalypse, Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture, 1984 

At the Military Tribunal in Nuremberg, Sutzkever revealed the tragic circumstances of the birth and death of his son.
Towards the end of December in the ghetto my wife gave birth to a child, a boy. I was not in the ghetto at that time, having escaped from one of these so-called “actions.” When I came to the ghetto later I found that my wife had had a baby in the ghetto hospital. But I saw thehospital surrounded by Germans and a black car standing before the door . . .
In the evening when the Germans had left, I went to the hospital and found my wife in tears. It seems that when she had had her baby the Jewish doctors of the hospital had already received the order that Jewish women must not give birth; and they had hidden the baby; together with other newborn children, in one of the rooms. But when this commission with Muhrer came to the hospital, they heard the cries of the babies. They broke open the door and entered the room. When my wife heard that the door had been broken, she immediately got up and ran to see what was happening to the child. She was one German holding the baby and smearing something under its nose. Afterwards he threw it on the bed and laughed. When my wife picked up the child, there was something black under nose. When I arrived at the hospital, I saw that my baby was dead. He was still warm.
      As quoted in David Roskies, Against the Apocalypse, Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture, 1984 

צום קינד

צי פֿון הונגער,
צי פֿון גרױסער ליבשאַפֿט,—
נאָר אַן עדות איז דערבײַ דײַן מאַמע:
איך האָב געװאָלט דיך אײַנשלינגען, מײַן קינד,
בײַם פֿילן װי דײַן גופֿל קילט זיך אָפּ
אין מײַנע פֿינגער,
גלײַך איך װאָלט אין זײ געדריקט
אַ װאַרעמען גלאָז טײ,
פֿילנדיק דעם איבערגאַנג צו קאַלטקײט. 

װײַל דו ביסט ניט קײן פֿרעמדער, ניט קײן גאַסט,
אױף אונדזער ערד געבױרט מען נישט קײן צװײטן,—
זיך אַלײן געבױרט מען װי אַ רינג,
און די רינגען שליסן זיך אין קײטן.
קינד מײַנס,
װאָס אין װערטער הײסטו: ליבשאַפֿט,
און ניט אין װערטער ביסטו עס אַלײן,
דו—דער קערן פֿון מײַן יעדער חלום,
פֿאַרהױלענער דריטער,
װאָס פֿון די װעלפֿישע װינקלען
האָסטו מיטן װוּנדער פֿון אַן אומגעזעענעם שטורעם
צונױפֿגעבראַכט, צונױפֿגעגאָסן צװײען
צו באַשאַפֿן דיך און צו דערפֿרײען:—

פֿאַר װאָס האָסטו פֿאַרטונקלט דעם באַשאַף,
מיט דעם װאָס דו האָסט צוגעמאַכט די אױגן
און געלאָזט מיך בעטלערדיק אין דרױסן
צוזאַמען מיט אַ װעלט אַן אױסגעשנײטער,
װאָס דו האָסט אָפּגעװאָרפֿן אױף צוריק?

דיך האָט ניט דערפֿרײט קײן װיג,
װאָס יעדער איר באַװעגונג
באַהאַלט אין זיך דעם ריטעם פֿון די שטערן.
עס מעג די זון צעברעקלען זיך װי גלאָז—
װײַל קײן מאָל האָסטו ניט געזען איר שײַן.
אַ טראָפּן סם האָט אױסגעברענט דײַן גלױבן,
דו האָסט געמײנט:
ס’איז װאַרעם־זיסע מילך.
 ______ ____ ______ _____
איך האָב געװאָלט דיך אײַנשלינגען, מײַן קינד.
כּדי צו פֿילן דעם געשמאַק
פֿון מײַן געהאָפֿטער צוקונפֿט.
אפֿשר װעסטו בליִען װי אַ מאָל
אין מײַן געבליט. 

נאָר איך בין ניט װערט צו זײַן דײַן קבֿר,
װעל איך דיך אַװעקשענקען
דעם רופֿנדיקן שנײ,
דעם שנײ—מײַן ערשטן יום־טובֿ,
און װעסט זינקען
װי אַ שפּליטער זונפֿאַרגאַנג
אין זײַנע שטילע טיפֿן
און אָפּגעבן אַ גרוס פֿון מיר
די אײַנגעפֿרירטע גרעזלעך— — —
       ווילנער געטאָ
       18טן יאַנואַר 1943
       די פֿעסטונג, 1945

TO MY CHILD

Whether from hunger,
or great love for you
— only your mother can bear witness to it —
I wanted to devour you, my child,
when I felt your little body cooling down
between my fingers,
as if I’d clasped them
round a glass of warm tea
and felt its slow transition into coldness.

For you are not a stranger, not a guest.
On our earth one gives burth not to another
but to oneself — that self is like a ring,
the ring linking together to form chains.

My child,
in words your name is love.
But not in words alone:
you are the kernel of my every dream,
that third person concealed.
From the contents of the world,
through the miracle of an unseen storm,
you brought together, fused two human beings
to create you and rejoice.

Why have you darkened all Creation
by closing your eyes
and leaving me outside, a beggar,
together with a snowed-up world,
which you have cast behind you?

No cradle has delighted you,
its every rocking movement
concealing in itself the rhythm of the stars.
Let the sun smash itself like glass
since you have never seen its light.
A drop of poison has burnt out your trust.
You thought:
It’s warm sweet milk.
— — — — — — — — —— — —— — —
I wanted to devour you, my child,
to experience the taste
of my hoped-for future.
It might be you would blossom in my blood
as once you did.
I am no worthy, though, to be your tomb,
so I will part with you
and give you to the calling snow
to the snow — my first delight —
and you will sink
like a splinter of the sunset
into its still depths
and greet for me
the frozen blades of grass . . .
Vilna Ghetto
January 10, 1943
Tr. Heather Valencia
זינגט נאָך אַלץ מײַן וואָרט/Still My Word Sings: Avrom Sutzkever
Yiddish and English  Edited and translated by Heather Valencia

tsum kind

tsi fun hunger,
tsi fun groyser libshaft,—
nor an eydes iz derbay dayn mame:
ikh hob gevolt dikh aynshlingen, mayn kind,
baym filn vi dayn gufl kilt zikh op
in mayne finger,
glaykh ikh volt in zey gedrikt
a varemen gloz tey,
filndik dem ibergang tsu kaltkeyt.

vayl du bist nit keyn fremder, nit keyn gast,
oyf undzer erd geboyrt men nisht keyn tsveytn,—
zikh aleyn geboyrt men vi a ring,
un di ringen shlisl zikh in keytn.
kind mayns,
vos in verter heystu: libshaft,
un nit in verter bistu es aleyn,
du—der kern fun mayn yeder kholem,
farhoylener driter,
vos fun di velfishe vinklen
hostu mitn vunder fun an umgeze-enem shturem
tsunoyfgebrakht, tsunoyfgegosn tsveyen
tsu bashafn dikh un tsu derfreyen:—
far vos hostu fartunklt dem bashaf,
mit dem vos du host tsugemakht di oygn
un gelozt mikh betlerdik in droysn
tsuzamen mit a velt an oysgeshneyter,
vos du host opgevorfn oyf tsurik?

dikh hot nit derfreyt keyn vig,
vos yeder ir bavegung
bahalt in zikh dem ritem fun di shtern.
es meg di zun tsebreklen zikh vi gloz—
vayl keyn mol hostu nit gezen ir shayn.
a tropn sam hot oysgebrent dayn gloybn,
du host gemeynt” s’iz varem-zise milkh.

______ ____ ______ _____

ikh hob gevolt dikh aynshlingen, mayn kind.
kedey tsu filn dem geshmak
fun mayn gehofter tsukunft.
efsher vestu blien vi a mol
in mayn geblit.

nor ikh bin nit vert tsu zayn dayn keyver,
vel ikh dikh avekshenken
dem rufndikn shney,
dem shney—mayn ershtn yontef,
un vest zinken
vi a shpliter zunfargang
in zayne shtile tifn
un opgebn a grus fun mir
di ayngefrirte grezlekh— — —
     Vilner geto
      18tn yanuar 1943

THIS WEEK
Dovid Edelshtat, אין דעם לאַנד פֿון פּיראַמידן, In the Land of the Pyramids
Yankev Glatshteyn, אָן ייִדן, Without Jews
Arn Glants-Leyeles, אחד, Ekhod — One

Dovid Edelshtat, In dem land fun pyramidn, sung by Jane Peppler, on Yiddish: An Introduction to the Language, Literature & Culture, Vol. II by Sheva Zucker

For a biography of Dovid Edelshtat in English, click here.

 6: 5And moreover I have heard the groaning of the children of Israel, whom the Egyptians keep in bondage; and I have remembered My covenant. 

ו 5 און איך האָב אױך געהערט דאָס קרעכצן פֿון די קינדער פֿון ישׂראל, װאָס די מיצרים פֿאַרקנעכטן זײ, און איך האָב געדאַכט אָן מײַן בונד.

אין דעם לאַנד פֿון פּיראַמידן 

אין דעם לאַנד פֿון פּיראַמידן
געװען אַ קיניג בײז און שלעכט,
זײַנען דאָרט געװען די ייִדן
זײַנע דינער, זײַנע קנעכט.

קינדער האָט מען דאַן פֿאַרמױערט
װען אַ ציגל האָט געפֿעלט,
װער װײסט װי לאַנג עס װאָלט געדױערט
אָט די װיסטע שקלאַפֿנװעלט —

װען אין לאַנד פֿון פּיראַמידן
װאָלט ניט זײַן אַ גרױסער העלד,
װעלכער האָט געקעמפֿט פֿאַר ייִדן
מיט זײַן חכמה, מיט זײַן שװערד.
      דוד עדעלשטאַט  ‏

IN THE LAND OF THE PYRAMIDS

In the land of the pyramids
There once was an evil, wicked king,
There, the Jews were
His servants, his slaves.

Children were mortared into the walls
When a brick was missing.
Who knows how long it would have lasted,
This barren world of slavery —

If, in the land of the pyramids,
A great hero had not come
Who fought for the Jews
With his wisdom and his sword.
  Tr. Chana and Malke Gottlieb, Yontefdike Teg: Song Book for the Yiddish Holidays, Workmen’s Circle

in dem land fun piramidn

in dem land fun piramidn
geven a kinig beyz un shlekht,
zaynen dort geven di yidn
zayne diner, zayne knekht.

kinder hot men dan farmoyert
ven a tsigl hot gefelt,
ver veyst vi lang es volt gedoyert
ot di viste shklafnvelt—

ven in land fun piramidn
volt nit zayn a groyser held,
velkher hot gekemft far yidn
mit zayn khokhme, mit zayn shverd.
       Dovid Edelshtat

in dem land fun piramidn

in dem land fun piramidn
geven a kinig beyz un shlekht,
zaynen dort geven di yidn
zayne diner, zayne knekht.

kinder hot men dan farmoyert
ven a tsigl hot gefelt,
ver veyst vi lang es volt gedoyert
ot di viste shklafnvelt—

ven in land fun piramidn
volt nit zayn a groyser held,
velkher hot gekemft far yidn
mit zayn khokhme, mit zayn shverd.
      Dovid Edelshtat

Yankev Glatshteyn, On Yidn

For a biography of Yankev Glatshteyn in English, click here.
For a biography of Glatshteyn in Yiddish, click here.

6 7and I will take you to Me for a people, and I will be to you a God; and ye shall know that I am the LORD your God, who brought you out from under the burdens of the Egyptians.

7 16And thou shalt say unto him: The LORD, the God of the Hebrews, hath sent me unto thee, saying: Let My people go, that they may serve Me in the wilderness; and, behold, hitherto thou hast not hearkened; 

913And the LORD said unto Moses: ‘Rise up early in the morning, and stand before Pharaoh, and say unto him: Thus saith the LORD, the God of the Hebrews: Let My people go, that they may serve Me.

ו 7 און איך װעל אײַך נעמען צו מיר פֿאַר אַ פֿאָלק, און איך װעל אײַך זײַן צום גאָט; און איר װעט װיסן, אַז איך בין יהוה אַײער גאָט, װאָס האָט אַײך אַרױסגעצױגן פֿון אונטער די לאַסטן פֿון מצרים.

ז 16 און זאָלסט זאָגן צו אים: יהוה, דער גאָט פֿון די עבֿרים, האָט מיך געשיקט צו דיר, אַזױ צו זאָגן: לאָז אַװעק מײַן פֿאָלק, זײ זאָלן מיר דינען אין דער מידבר; און זע, האָסט ניט צוגעהערט ביז אַהער. 

ט 13 און גאָט האָט געזאָגט צו משהן: פֿעדער זיך אין דער פֿרי, און שטעל זיך פֿאַר פּרעהן, און זאָג צו אים: אַזױ האָט געזאָגט יהוה דער גאָט פֿון די עבֿרים: לאָז אַװעק מײַן פֿאָלק, זײ זאָלן מיר דינען. 

אָן ייִדן

אָן ייִדן װעט נישט זײַן קײן ייִדישער גאָט.
גײען מיר, חלילה, אַװעק פֿון דער װעלט,
פֿאַרלעשט זיך דאָס ליכט פֿון דײַן אָרעם געצעלט.
װײַל זינט אַבֿרהם האָט דיך אין װאָלקן דערקענט,
האָסטו אױף אַלע ייִדישע פּנימער געברענט,
פֿון אַלע ייִדישע אױגן געשטראַלט,
און מיר האָבן דיך געפֿורעמט אין אונדזער געשטאַלט.
אין יעדן לאַנד, אין יעדער שטאָט
איז מיט אונדז אױך געװע אַ גר
דער ייִדישער גאָט.
און יעדער צעשמעטערטער ייִדישער קאָפּ
איז אַ פֿאַרשעמטער, צעבראָכענען, געטלעכער טאָפּ,
װײַל מיר זײַנען געװען דײַן ליכטיק געפֿעס,
דער װאָרצײכן פֿון דײַן ממשותדיקן נס.

איצט ציילן זיך אין די מיליאָנען
אונדזערע טױטע קעפּ.
ס’לעשן זיך אַרום דיר שטערן.
דאָס געדעכעניש פֿון דיר װערט פֿאַרטונקלט,
דײַן מלכות װעט באַלד אױפֿהערן.
דער גאַנצער ייִדישער פֿאַרזײ און פֿאַרפֿלאַנץ
איז פֿאַרברענט.
אױף טױטע גראָזן װײנען די טױען.
דער ייִדישער חלום און די ייִדישע װאָר געשענדט —
זײ שטאַרבן אין אײנעם. 

ס’שלאָפֿן עדות גאַנצע,
עופֿעלעך, פֿרױען,
יונגע־לײַט און זקנים.
אַפֿילו דײַנע זײַלן, די פֿעלדזן,
די שטאַמיקע ל“װ,
שלאָפֿן אַ טױטן, אַן אײביקן שלאָף.

װער װעט דיך חלומען?
װער געדענקען?
װער װעט דיך לײקענען,
װער װעט דיך בענקען?
װער װעט צו דיר, אױף אַ פֿאַרבענקטער בריק,
אַװעק פֿון דיר, כּדי צו קומען צוריק?

די נאַכט איז אײביק פֿאַר אַ טױט פֿאָלק.
הימל און ערד אָפּגעװישט.
ס’לעשט זיך דאָס ליכט אין דײַן אָרעם געצעלט.
ס’פֿלעמלט די לעצטע ייִדישע שעה,
ייִדישער גאָט, ביסט שױן באַלד נישטאָ.
      יעקבֿ גלאַטשטײן, שטראַלנדיקע ייִדן, ניו־יאָרק, 1946

WITHOUT JEWS

Without Jews there can be no Jewish God.
if we, forbid! were to leave the world,
the light of your shabby tent would go out.
For ever since Abraham recognized you within the cloud,
you have glowed upon all Jewish faces
and radiated from all Jewish eyes.
Therefore we molded you in our image.
in each land, in each city,
there was a stranger with us, too—
the Jewish God.
And each smashed head
is a desecrated divine shard
for we were your shining vessel,
the token of your tangible miracle.

And now, our dead heads
may be counted in the millions.
The stars are vanishing about you.
The perception of you darkens
and your reign will soon cease.
Burned is all Jewish sowing and tillage.
Dews weep on dead grasses.
Jewish dream and Jewish truth dishonored—
they perish as one.
Entire congregations sleep:
infants, women,
the young and the old.
Even your pillars,
the rooted Thirty-Six Just,
sleep a dead, an everlasting sleep.

Who will vision you?
Who will remember?
Who will negate you?
Who will yearn for you?
Who will move toward you on a nostalgic bridge,
away from you—in order to return?

The night is eternal for a people that is no more.
Heaven and earth are erased.
The light in your shabby tent dims,
the final Jewish hour flickers,
Jewish God, you are scarcely here.
Tr. Etta Blum, Jacob Glatstein: Poems, Tel Aviv, 1970

on yidn

on yidn vet nisht zayn keyn yidisher got.
geyen mir, kholile, avek fun der velt,
farlesht zikh dos likht fun dayn orem getselt.
vayl zint Avrom hot dikh in volkn derkent,
hostu oyf ale yidishe penimer gebrent,
fun ale yidishe oygn geshtralt,
un mir hobn dikh gefuremt in undzer geshtalt.
in yedn land, in yeder shtot
iz mit undz oykh geve a ger
der yidisher got.
un yeder tseshmeterter yidisher kop
iz a farshemter, tsebrokhenen, getlekher top,
vayl mir zaynen geven dayn likhtik gefes,
der vortseykhn fun dayn mamosh|esdikn nes.

itst tseyln zikh in di milyonen
undzere toyte kep.
s’leshn zikh arum dir shtern.
dos gedekhenish fun dir vert fartunklt,
dayn malkhes vet bald oyfhern.
der gantser yidisher farzey un farflants
iz farbrent.
oyf toyte grozn veynen di toyen.
der yidisher kholem un di yidishe vor geshendt —
zey shtarbn in eynem.
s’shlofn eydes gantse,
eyfe|lekh, froyen,
yunge-layt un zkeynem.
afile dayne zayln, di feldzn,
di shtamike lamed-vov,
shlofn a toytn, an eybikn shlof.

ver vet dikh kholem|en?
ver gedenken?
ver vet dikh leykenen,
ver vet dikh benken?
ver vet tsu dir, oyf a farbenkter brik,
avek fun dir, kedey tsu kumen tsurik?

di nakht iz eybik far a toyt folk.
himl un erd opgevisht.
s’lesht zikh dos likht in dayn orem getselt.
s’flemlt di letste yidishe sho,
yidisher got, bist shoyn bald nishto.
Yankev glatshteyn, shtralndike yidn, nyu-york, 1946

Arn Glants-Leyeles, Ekhod

For a biography of Arn Glants-Leyeles in English, click here.
For a biography of Arn Glants-Leyeles in Yiddish, see below, after the poem.

6 2And God spoke unto Moses, and said unto him: ‘I am the LORD;

7. 5And the Egyptians shall know that I am the LORD, when I stretch forth My hand upon Egypt, and bring out the children of Israel from among them.’

ו 2 און גאָט האָט גערעדט צו משהן, און האָט צו אים געזאָגט: איך בין יהוה; 

ז 5 און די ִמצרים װעלן װיסן, אַז איך בין יהוה, װען איך װעל אױסשטרעקן מײַן האַנט אױף מצרים, און װעל אַרױסציִען די קינדער פֿון ישׂראל פֿון צװישן זיי.

אחד

דער הימל האָט געטוליעט די ערד.
די ערד האָט געענטפֿערט מיט גלוסטיקן עכאָ:
א——חד!

דער װינט האָט געשעפּטשעט צו דער בלום.
שעמעװדיק, זײַטיק האָט געריזלט איר עכאָ:
א——חד! 

די זעל איז אַרײן אין דעם גוף.
ס’האָבן ביידע געציטערט מיט הימען און מיט עכאָ:
א——חד! 

די זעל איז אַרױס פֿון דעם גוף.
גוף צו ערד, זעל צו זון האָבן בײדע געעכאָט:
            א——חד! 

דער מענטש איז צוגעפֿאַלן צו זײַן פֿאָלק:
„װער ביסטו? װער איך?“ טיף האָט געאָטעמט אַן עכאָ:
א——חד!

דאָס פֿאָלק האָט געאומקומט אין פּײַן.
די פּײַן האָט געאומערט, געיאָמערט: „פֿאַר װאָס?“
שטילער פֿון אַ זיפֿץ האָט געעכאָט אַן עכאָ:
א——חד!
אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס, בײַם פֿוס פֿון באַרג, לידער און פּאָעמעס, 1957

EKHOD — ONE

The sky snuggled up to the earth.
The earth responded with a longed-for echo.
Ekhod. One.

The wind whispered to the flower.
Shyly, at the side its echo gurgled:
E——khod!

The soul entered into the body.
Both trembled  with hymn and with echo.
E——khod!

The soul left the body.
Body to earth, soul to sun both echoed:
E——khod!

Man approached his people:
“Who are you? Who am I? an echo breathed deeply:
E——khod!

The People were exterminated in anguish.
The anguish felt sadly, wept, “Why?”
Quieter than a sigh there echoed an echo:
E——khod!
Tr. Sheva Zucker

ekhod

der himl hot getulyet di erd.
di erd hot geentfert mit glustikn ekhoL
e——khod!

der vint hot gesheptshet tsu der blum.
shemevdik, zaytik hot gerizlt ir ekho:
      e——khod!

di zel iz arayn in dem guf.
s’hobn beyde getsitert mit himen un mit ekho
e——khod!
di zel iz aroys fun dem guf.
guf tsu erd, zel tsu zun hobn beyde ge|ekhot:
e——khod!

der mentsh iz tsugefaln tsu zayn folk:
“ver bistu? ver ikh?” tif hot geotemt an ekho:
e——khod!

dos folk hot ge|umkumt in payn.
di payn hot ge|umert, geyomert: “far vos?”
Shtiler fun a zifts hot ge|ekhot an ekho:
e——khod!
      arn glants-leyeles, Bam fus fun barg, 1957

אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס (1889־1966)
אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס (אַהרן גלאַנץ) איז געבוירן געוואָרן אין 1886 אין וולאָצלאַוועק, פּוילן און איז אויפֿגעוואָקסן אין לאָדזש, וווּ זײַן טאַטע איז געווען אַ לערער אין אַ מאָדערנער תּלמוד־תּורה און האָט פֿון צײַט צו צײַט געשריבן פֿאַר דער צײַטונג המליץ. זײַנע ערשטע פּאָעטישע פּרוּוון ווי אַ קינד זײַנען געווען אויף רוסיש. ער האָט שטודירט ליטעראַטור פֿון 1905 ביז 1908 אין לאָנדאָנער אוניווערסיטעט און דערנאָך פֿון 1910 ביז 1913 אין קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט אין ניו־יאָרק נאָך זײַן אימיגראַציע קיין אַמעריקע אין 1909. אין אַמעריקע האָט ער זיך אָנגעהויבן דרוקן אויף ייִדיש און האָט אין 1914 דעביוטירט אין דער אַנאַרכיסטישער צײַטונג פֿרײַע אַרבעטער־שטימע. אין דעם זעלבן יאָר איז ער געוואָרן אַ מיטאַרבעטער אין טאָג,וווּ ער האָט העכער 50 יאָר געאַרבעט ווי פּאָליטישער און ליטעראַרישער רעדאַקטאָר און געשריבן אַ וואָכיקע רובריק פֿון ליטעראַטור־קריטיק, „וועלט און וואָרט”. פּראָזע האָט ער געדרוקט אונטער זײַן אייגענעם נאָמען, אַהרן גלאַנץ, און פּאָעזיע אונטערן פּסעוודאָנים אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס. 

     צוזאַמען מיט גלאַטשטיין און מינקאָוו איז ער אין 1919 געווען איינער פֿון די גרינדערס פֿון „אינזיך”, די שיטה פֿון ייִדישן אינטראָספּעקטיוויזם, און דער הויפּט־טעאָרעטיקער. הגם ער איז געווען פֿון די פּיאָנערן פֿון פֿרײַע פֿערזן אויף ייִדיש האָט ער אַ סך עקספּערימענטירט מיט גראַם און אויך אַ סך מחדש געווען און האָט אײַנגעפֿירט שטרענגע מעטרישע און פֿערזנפֿאָרמען, ווי דער ווילאַנעל און ראָנדאָ אין דער ייִדישער פּאָעזיע.

i צווישן זײַנע פֿריסטע פּאָעטישע ווערק זײַנען לאַבירינט, 1918 און יונגהאַרבסט, 1922. אין 1926 איז אַרויס ראָנדאָס און אַנדערע לידער, וווּ ער באַזינגט אורבאַניזם בכלל און ניו־יאָרק בפֿרט און עקספּערימענטירט מיט קאָמפּליצירטע קלאַסישע סטראָפֿישע פֿאָרמען. אין 1937 איז אַרויס „פֿאַביוס לינד. ער האָט צוויי מאָל באַקומען די ל. לאַמעד־פּרעמיע, אין 1947 פֿאַר אַ ייִד אויפֿן ים, אַ זאַמלונג חורבן־לידער, און אין 1957 פֿאַר בײַם פֿוס פֿון באַרג. אין אַמעריקע און איך באַזינגט ער אַמעריקאַנער אידעאַלן. ער האָט אויך געשריבן עטלעכע פּאָעטישע דראַמעס, די באַקאַנטסטע זײַנען די צויי היסטאָרישע משיח־דראַמעס, שלמה מולכו, 1926 און אָשר לעמלען, 1928. חוץ שרײַבן האָט ער אויך איבערגעזעצט ביכער, לידער און אַנדערע טעקסטן פֿון דײַטש, רוסיש, פּויליש און ענגליש אויף ייִדיש. ער איז אויך געווען אַן אַקטיוויסט פֿאַר דער ייִדישער קולטור און איז געווען אַ לערער אין דער ערשטער ייִדישער שול אין ניו־יאָרק און האָט געהאָלפֿן פֿאַרלייגן ייִדישע שולן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן און קאַנאַדע.

THIS WEEK
Avrom Sutzkever, פֿון אַ פֿאַרלוירענער פּאָעמע, From a Lost Poem
Avrom Reyzen, שווימט דאָס קעסטל, The Little Basket Floats
Meylekh Ravitsh, צװעלף שורות װעגן סנה, Twelve Lines about the Burning Bush
Malke Kheyfets-Tuzman, טאַטע זיסער, Sweet Father

Avrom Sutskever, Fun a farloyrener poeme

For a biography of the poet Avrom Sutzkever in English, click here.
For a biography of the poet Avrom Sutzkever in Yiddiish, click here.

1: 22And Pharaoh charged all his people, saying: ‘Every son that is born ye shall cast into the river, and every daughter ye shall save alive.’

א: 22 און פּרעה האָט באַפֿױלן זַײן גאַנצן פֿאָלק, אַזױ צו זאָגן: יעטװעדער זון װאָס װערט געבאָרן, זאָלט איר אים אין טַײך אַרײַנװאַרפֿן, און יעטװעדער טאָכטער זאָלט איר לאָזן לעבן. 

פֿון אַ פֿאַרלױרענער פּאָעמע

מאַמע, כ’בין קראַנק.
מײַן נשמה איז קרעציק.
און אפֿשר נאָך מער:
ס’איז אַ געלער שגעון. און דער זאַלב פֿון דײַן קוש
איז צו הײליק, ער זאָל
מיר באַהױכן צו מאָל
מײַנע װוּנדיקע דנאָען. 

נאָר אױב דאָס איז װאָר,
אַז דו ליבסט מיך װי שטענדיק
דעם צװײטן נאָך גאָט — איז מײַן לעצטער געבעט און געבאָט:
— דערשטיק מיך! דערשטיק מיט די מאַמישע פֿינגער
װאָס האָבן געשפּילט
אױף מײַן װערבענעם װיגל.

װעט מײנען:
דײַן ליבשאַפֿט איז שטאַרק װי דער טױט.
װעט מײנען:
דו האָסט מיר דײַן ליבשאַפֿט פֿאַרטרױט.
און איך װעל פֿאַרקערן
אין אײדער־מײַן־װערן
און זײַן און ניט זײַן
װי אַ שטערן
אין װאַסער. 
     װילנער געטאָ 
     אַבֿרהם סוצקעווער, לידער פֿון ים־המװת, תּל־אָבֿיבֿ, 1968

FROM A LOST POEM
Mama,
I’m sick,
My soul, scabby, and,
maybe,
even more,
a yellowmadness.
And the heal-all of your kiss
is too holy
even to inspire
the source of my mounds.

But if it’s true
you love me, as always
second only to God,
my last plea and commandment is:
Choke me!
Choke with those very fingers,
motherly fingers,
that played along
my  willow cradle.

Will mean
to me, your love is strong, like death;
will mean
to me, you entrusted your love;
and I will turn
into before-my-birth
and be and not be
like a star
in water.
Vilna Ghetto
Tr. Richard J. Fein, The Full Pomegranate: Poems of Avrom Sutzkever, SUNY Press, 2019 By permission of the translator

fun a farloyrener poeme

mame,
kh’bin krank.
mayn neshome iz kretsik.
un efsher nokh mer:
s’iz a geler shigoen  shegoen.
un der zalb fun dayn kush
iz tsu heylik, er zol
mir bahoykhn tsu mol
mayne vundike dnoen.

nor oyb dos iz vor,
az du libst mikh vi shtendik
dem tsveytn nokh got —
iz mayn letster gebet un gebot:
— dershtik mikh!
dershtik mit di mamishe finger
vos hobn geshpilt
oyf mayn verbenem vigl.

vet meynen:
dayn libshaft iz shtark vi der toyt.
vet meynen:
du host mir dayn libshaft fartroyt.
un ikh vel farkern
in eyder-mayn-vern
un zayn un nit zayn
vi a shtern
in vaser.
     vilner geto
     lider fun yam-hamoves

Avrom Reyzen, Shvmit dos kestl, sung by Alexander Botwinik, on Yiddish: An Introduction to the Language, Literature & Culture, Vol. II by Sheva Zucker

For a biography of Avrom Reyzen in English,click here. 

2:3 And when she could not longer hide him, she took for him an ark of bulrushes, and daubed it with slime and with pitch; and she put the child therein, and laid it in the flags by the river’s brink.

ב: 3 און אַז זי האָט אים מער ניט געקענט באַהאַלטן, האָט זי גענומען פֿאַר אים אַ קעסטל פֿון יאַמש, און האָט עס אױסגעקלעפּט מיט לײם און מיט פּעך; און זי האָט אַרײַנגעטאָן דערין דאָס קינד, און האָט עס אַהינגעטאָן אין די ריטלעך בײַם ברעג טײַך.

שװימט דאָס קעסטל

שװימט דאָס קעסטל אױפֿן טײַך,
אױפֿן גרױסן ניל.
שװימט דאָס קעסטל רויִק, גלײַך,
שװימט דאָס קעסטל שטיל.

און די כװאַליעס גײען שטיל,
גײען צאַרט און לינד,
װי זײ װאָלטן היטן זיך
טאָן אַ לײד דעם קינד.

אָ, די כװאַליעס זײַנען דאָך
נישט װי פּרעה שלעכט.
נישט דערטרינקען װעלן זײ
משיחן פֿון קנעכט.
     אַבֿרהם רײזען, מוזיק: מיכל געלבאַרט

THE LITTLE BASKET FLOATS

The little basket floats on the river
On the great Nile.
The basket floats calmly and smoothly,
The basket floats quietly.

And the waves flow quietly
Flow tenderly and mild;
As if to keep themselves
From hurting the child.

The little basket floats on the river
On the great Nile.
The basket floats calmly and smoothly,
The basket floats quietly.

And the waves flow quietly
Flow tenderly and mild;
As if to keep themselves
From hurting the child.

Oh the waves, you know, are
Not like the evil Pharaoh.
They will not drown
The redeemer of the slaves.
    Tr. Chana and Malke Gottlieb, Yontefdike Teg: Song Book for the Yiddish Holidays, Workmen’s Circle

shvimt dos kestl

shvimt dos kestl oyfn taykh,
oyfn groysn nil.
shvimt dos kestl ruik, glaykh,
shvimt dos kestl shtil.

un di khvalyes geyen shtil,
geyen tsart un lind,
vi zey voltn hitn zikh
ton a leyd dem kind.
o, di khvalyes zaynen dokh
nisht vi Pare shlekht.
nisht dertrinken veln zey
Meshiekhn fun knekht.
Avrom reyzen, muzik: mikhl gelbart

Meylekh Ravitsh, Tsvelf shures vegn sne

To read a biography of Meylekh Ravitsh in English, click here.
To read a biography of Meylekh Ravitsh in Yiddish, click here.

3  2 And the angel of the LORD appeared unto him in a flame of fire out of the midst of a bush; and he looked, and, behold, the bush burned with fire, and the bush was not consumed.

צװעלף שורות װעגן סנה

איז װאָזשע װעט זײַן דער סוף מיט אונדז בײדן — גאָט?
װעסט מיך טאַקע לאָזן שטאַרבן אָט אַזױ
און טאַקע מיר נישט אױסזאָגן דעם גרױסן סוד?

מוז איך טאַקע װערן פֿריִער שטױב, װאָס איז גרױ, אַש, װאָס איז שװאַרץ?
און דער גרױסער סוד, װאָס איז נעענטער װי מײַן העמד, װי מײַן הױט,
װעט אַלץ בלײַבן סוד, כאָטש ס’איז טיפֿער אין מיר װי דאָס סאַמע האַרץ?

האָב איך טאַקע אומזיסט אין די טעג געהאָפֿט, אין די נעכט געװאַרט?
און דו װעסט ביז דער לעצטער רגע בלײַבן געטלעך־גרױזאַם און האַרט?
דײַן פּנים טױב װי שטומער שטײן, װי קיזלשטײן בלינד־אײַנגעשפּאַרט?

נישט אומזיסט איז אײנער פֿון די טױזנט נעמען דײַנע — דאָרן, דאָרן דו פֿון מײַן גײַסט און  פֿלײש און בײן,
שטעכנדיק — נישט אױסצורײַסן, ברענענדיק — נישט אױסצולעשן,
אַ רגע נישט פֿאַרגעסן — אַן אײביקײט נישט צו פֿאַרשטײן.
מלך ראַװיטש

TWELVE LINES ABOUT THE BURNING BUSH

What’s going to be the end for both of us —God?
Are you really going to let me die like this
and really not tell me the big secret?

Must I really become dust, gray dust, and ash, black ash,
while the secret, which is closer than my shirt, than my skin,
still remains secret, though it’s deeper in me than my own heart?

And was it really in vain that I hoped by day and waited by night?
And will you, until the very last moment, remain godlike-cruel and hard?
Your face deaf like dumb stone, like cement, blind-stubborn?

Not for nothing is one of your thousand names—thorn, you thorn in my spirit and flesh and       bone,
piercing me—I can’t tear you out; burning me—I can’t stamp you out,
moment I can’t forget, eternity I can’t comprehend.
      Tr. Ruth Whitman, An Anthology of Modern Yiddish Poetry, Selected and translated by      Ruth Whitman, Workman’s Circle, 1979

tsvelf shures vegn sne

iz vozhe vet zayn der sof mit undz beydn — got?
vest mikh take lozn shtarbn ot azoy
un take mir nisht oyszogn dem groysn sod?

muz ikh take vern frier shtoyb, vos iz groy, ash, vos iz shvarts?
un der groyser sod, vos iz neenter vi mayn hemd, vi mayn hoyt,
vet alts blaybn sod, khotsh s’iz tifer in mir vi dos same harts?

hob ikh take umzist in di teg gehoft, in di nekht gevart?
un du vest biz der letster rege blaybn getlekh-groyzam un hart?
dayn ponem toyb vi shtumer shteyn, vi kizlshteyn blind-ayngeshpart?

nisht umzist iz eyner fun di toyznt nemen dayne — dorn, dorn du fun mayn gayst un fleysh         un beyn,
shtekhndik — nisht oystsuraysn, brenendik — nisht oystsuleshn,
a rege nisht fargesn — an eybikeyt nisht tsu farshteyn.
   Meylekh ravitsh

Malke Kheyfets-Tuzman, Tate ziser

3: 4And when the LORD saw that he turned aside to see, God called unto him out of the midst of the bush, and said: ‘Moses, Moses.’ And he said: ‘Here am I.’ 

ג: 4 און װי גאָט האָט געזען, אַז ער האָט אָפּגעקערט צו זען, אַזױ האָט גאָט גערופֿן צו אים פֿון מיטן דאָרן, און האָט געזאָגט: משה! משה! האָט ער געענטפֿערט: דאָ בין איך. 

For a biography of Malke Kheyfets-Tuzman in English, click here.
For a biography of Malke Kheyfets-Tuzman in Yiddish, click here.

טאַטע זיסער

און איך רוף אים
טאַטע זיסער
כאָטש איך געדענק ניט דעם טאַטן. 

דאָך עפּעס געדענקט זיך:
אַ דאָרן,
אַ פֿײַער,
אַ דונער, 
אַ באַרג
און עפּעס אַ קול.

 װען מיר דאַכט זיך
איך הער זײַן קול
באַלד שרײַ איך: דאָ בין איך:
דאָ בין איך, טאַטע זיסער! 

אַז אַ טאַטע פֿאַרלאָזט
איז ער אַלץ נאָך אַ טאַטע
און איך װעל ניט אױפֿהערן בענקען
און שרײַען 
„דאָ בין איך“
ביז ער װעט דערהערן,
װעט זיך דערמאָנען און רופֿן מײַן נאָמען
און רײדן צו מיר
דורך פֿײַער.
     מלכּה חפֿץ־טוזמאַן, הײַנט איז אייביק, תּל־אָבֿיבֿ, 1977

SWEET FATHER

And I call him
“sweet father”
although I don’t remember
a father.

Still, I can’t help remembering
something:
a thorn,
a fire,
thunder,
a mountain,
and something like a voice.

When it seems to me
I hear his voice,
I quickly cry out:
“Here I am!
Here I am, sweet Father!”

When a father leaves,
he is still a father.
And I won’t stop missing him
and crying out
“Here I am!”
until he hears,
remembers,
and calls my name,
speaking to me
through fire.
     Tr. Marcia Falk, With Teeth in the Earth: Selected Poems of Malka Heifetz Tussman, Translated, edited, and introduced by Marcia Falk, Wayne State University Press, 1992. 

tate ziser

un ikh ruf im
tate ziser
khotsh ikh gedenk nit dem tatn.

dokh epes gedenkt zikh:
a dorn,
a fayer,
 a duner,
a barg
un epes a kol.

ven mir dakht zikh
ikh her zayn kol
bald shray ikh:
do bin ikh!
do bin ikh, tate ziser!

az a tate farlozt
iz er alts nokh a tate
un ikh vel nit oyfhern benken
un shrayen
“do bin ikh”
biz er vet derhern,
vet zikh dermonen
un rufn mayn nomen
un reydn tsu mir
durkh fayer.
Malke Kheyfets-tuzman

 ‏

THIS WEEK
Itsik Manger, יעקבֿ אָבֿינו האָט עגמת־נפֿש פֿון זײַנע קינדער, The Patriarch Jacob Has Aggravation from His Children
Rokhl Korn, כ’האָב שױן מער קײן טענות, I Have No More Complaints

Itsik Manger, Yankev Ovinu hot games-nefesh fun zayne kinder

For a biography of the poet Itzik Manger, click here.
For a biography of Manger in Yiddish, click here.

All of chapter 49 in which Yankev blesses his son is appropriate but particularly the following verses:

3Reuben, thou art my first-born,
My might, and the first-fruits of my strength;
The excellency of dignity, and the excellency of power.
4Unstable as water, have not thou the excellency;
Because thou wentest up to thy father’s bed;
Then defiledst thou it—he went up to my couch.
5Simeon and Levi are brethren;
Weapons of violence their kinship.
6Let my soul not come into their council;
Unto their assembly let my glory not be not united;
For in their anger they slew men, And in their self-will they houghed oxen.
7Cursed be their anger, for it was fierce,
And their wrath, for it was cruel;
I will divide them in Jacob,
And scatter them in Israel
8Judah, thee shall thy brethren praise;
Thy hand shall be on the neck of thine enemies;
Thy father’s sons shall bow down before thee.
9Judah is a lion’s whelp;
From the prey, my son, thou art gone up.
He stooped down, he couched as a lion,
And as a lioness; who shall rouse him up?

יעקבֿ אָבֿינו האָט עגמת־נפֿש פֿון זײַנע קינדער

יעקבֿ אָבֿינו זיצט אַלט און מיד
אױף דער גראָזבאַנק פֿאַר נאַכט,
ער פֿילט די בײנער טוען אים װײ,
נישט פֿאַר קײן שום ייִד געדאַכט. 

די בנים זענען פֿון גאַנץ קאַיאָר
אַװעק מיט די שאָף אין פֿעלד:
„אױ, גאָטעניו, די דאָזיקע זין
פֿאַראומערן מיר די װעלט. 

אָט האָב איך דאָ נישט לאַנג געפּאַקט
דעם בכור בײַ בילההן אין בעט.
צי קען דען אַ טאַטע מוחל זײַן
אַ קינד אַזאַ מין חטא? 

נו און זײ — די אַנדערע צװײ,
אַזאַ מין חילול־השם —
זײ האָבן חרובֿ־ונחרבֿ געמאַכט
די קהילה קדושה שכם.

נו, און יהודה, דער װאַזשנער לײב,
מיט דער זונה אױפֿן װעג —
ס’האָט געהאַלטן אױף אַ האָר
זײ זאָלן קײן סטאַמבול אַװעק. 

אַ שטיקל גליק, װאָס אײנער פֿון זײ
איז כאָטשבע אַ שטיקל לײַט,
דערפֿאַר האָב איך אים אױפֿגענײט
אױף פּורים אַ העמדל פֿון זײַד“. 

און יעקבֿ הײבט די אױגן אױף:
צי האָט ער אַ טועת? נײן!
ער זעט בפֿירוש און אױף דער װאָר
די מוטער רחל גײן.

זי גײט מיט שטילע זײַדענע טריט
און קומט אַלץ נעענטער צו אים.
זי באַװעגט די ליפּן. ער הערט זיך אײַן,
נאָר ס’דערגײט נישט צו אים איר שטים. 

אָט װינקט זי מיטן טיכל צו אים:
„אױף װידערזען!“ — און פֿאַרשװינדט,
װי זי אַלײן װאָלט נאָר געװען
אַן אָטעם פֿונעם װינט. 

יעקבֿ אָבֿינו זיפֿצט שװער און טיף:
„אַ חלום איז טאַקע אַ נאַר —
פֿאַר װאָס זשע נעמט נישט מיט דאָס מת
די בענקשאַפֿט און דעם צער?“ 

ער הײבט זיך אױף. די לופֿט איז שאַרף,
ס’איז שױן צײַט צום שלאָפֿן גײן,
די בנים װעלן מסתּמא שפּעט
קומען אַהײם צו גײן.
איציק מאַנגער, מדרש איציק ‏

THE PATRIARCH JACOB HAS AGGRAVATION FROM HIS CHILDREN

The patriarch Jacob is sitting, old and weary
On the grassy bank at the end of the day,
His bones are really hurting him,
May no Jew feel this way.

Since early dawn his darling sons
Have been off in the field with the sheep:
“Oh, dear God, these sons of mine
Have made my world turn bleak.

Not long ago I caught
my oldest son with Bilhah in the biblical sense.
Can a father really forgive
A child who’s committed such an offense?

Well and them — the other two,
Such a desecration of God’s name —
They have utterly destroyed
The holy community of Schechem.

Well, and Judah, that lovely lion
With that harlot he met that day —
it was just so close and to Istanbul
They would have been on their way.

Just lucky that one of them
Was a least a somewhat decent guy
That’s why I had a silken shirt sewn for him
For the Purim holiday.

And Jacob lifts his eyes:
Is he mistaken? Oh, can it be?
He sees Mother Rachel walking
Clearly, in reality.

She walks with quiet silken steps
And approaches nearer and nearer,
She moves her lips, he listens intently,
But, alas, he cannot hear her.

She winks at him with her kerchief:
“Auf wiédersehen!” – and she’s out of sight,
As if she herself had only been
A breath of wind at night.

The Patriarch Jacob sighs heavy and deeply:
“What a fool a dream can be —
Why doesn’t the corpse take with it
The longing and misery?

He gets up, the air is sharp
It’s time to go to sleep,
His sons will likely come home late
Given the schedule they keep.
Itsik Manger, medresh Itsik
     Tr. Sheva Zucker

Yankev ovinu hot agmes-nefesh fun zayne kinder

Yankev ovinu zitst alt un mid
oyf der grozbank far nakht,
er filt di beyner tuen im vey,
nisht far keyn shum yid gedakht.

di bonem zenen fun gants kayor
avek mit di shof in feld:
“oy, gotenyu, di dozike zin
farumern mir di velt.

ot hob ikh do nisht lang gepakt
dem bkhor bay bilhen in bet.
tsi ken den a tate moykhl zayn
a kind aza min khet?

nu un zey — di andere tsvey,
aza min khilel-hashem —
zey hobn khorev venekhrev gemakht
di kehile kedoyshe Shekhem.

nu, un Yehude, der vazhner leyb,
mit der zoyne oyfn veg —
s’hot gehaltn oyf a hor
zey zoln keyn stambul avek.

a shtikl glik, vos eyner fun zey
iz khotshbe a shtikl layt,
derfar hob ikh im oyfgeneyt
oyf Purim a hemdl fun zayd”.

un Yankev heybt di oygn oyf:
tsi hor er a toyes? neyn!
er zet befeyresh un oyf der vor
di muter Rokhl geyn.

zi geyt mit shtile zaydene trit
un kumt alts neenter tsu im.
zi bavegt di lipn. er hert zikh ayn,
nor s’dergeyt nisht tsu im ir shtim.

ot vinkt zi mitn tikhl tsu im:
“oyf viderzen!” — un farshvindt,
vi zi aleyn volt nor geven
an otem funem vint.

Yankev ovinu ziftst shver un tif:
“a kholem iz take a nar —
far vos zhe nemt nisht mit dos mes
di benkshaft un dem tsar?”

er heybt zikh oyf. di luft iz sharf,
s’iz shoyn tsayt tsum shlofn geyn,
di bonim veln mistome shpet
kumen aheym tsu geyn.
Itsik Manger, Medresh itsik

Rokhl Korn, Kh’hob shoyn mer kin Taynes

47: 29And the time drew near that Israel must die; and he called his son Joseph, and said unto him: ‘If now I have found favour in thy sight, put, I pray thee, thy hand under my thigh, and deal kindly and truly with me; bury me not, I pray thee, in Egypt. 

48: 21And Israel said unto Joseph: ‘Behold, I die; but God will be with you, and bring you back unto the land of your fathers. 

Rokhl Korn

For a biography of Rokhl Korn, click here.
For a biography of Rokhl Korn in Yiddish, click here.

כ’האָב שױן מער קײן טענות

כ’האָב שױן מער קײן טענות צו קײנעם,
כ’האָב אַפֿילו קײן טענות צו זיך —
עפּעס אַלץ איז געשען אַזױ פּלוצעם,
עפּעס אַלץ איז געשען אַזױ גיך,
װי אין פֿאַרװירטן געאײַל.

ס’איז אַ לעבן פֿאַרבײַ, אָט אַזױ זיך,
פֿאַרסטריגעװעט טעג
אױף דערװײַל.

אױף דער װיִע פֿון צײַט
אַ טראָפּן
ציטערט צום פֿאַלן גרײט  — 
אַ פֿאַרװוּנדערטער בליק,
אַ שמײכל
װײנט זיך אַרײַן
אין דער פֿאַרנעפּלטער װײַט.   
8 נאָװעמבער 1972
רחל קאָרן, פֿאַרביטענע װאָר, טעל־אָבֿיבֿ, 1977

I HAVE NO MORE COMPLAINTS

I have no more complaints against anyone,
Not even against myself —
Somehow everything happened so suddenly,
Somehow everything happened so fast,
As if in a mad mad rush.

A life has gone by, just like that,
Days basted together
For now.

On the lash of time
A drop
Quivers, ready to fall —
A glance full of wonder,
A smile
Weeps into
The foggy distance.
Rokhl Korn,
      Tr. Mayer Landau and Sheva Zucker, Rachel Korn: Selected Poems, 1986

kh’hob shoyn mer keyn taynes

kh’hob shoyn mer keyn taynes tsu keynem,
kh’hob afile keyn taynes tsu zikh —
epes alts iz geshen azoy plutsem,
epes alts iz geshen azoy gikh,
vi in farvirtn geayl.

s’iz a lebn farbay, ot azoy zikh,
farstrigevet teg
oyf dervayl.

oyf der vie fun tsayt
a tropn
tsitert tsum faln greyt —
a farvunderter blik,
a shmeykhl
veynt zikh arayn
in der farneplter vayt.
8 november 1972
Rokhl korn, farbitene vor, tel-oviv, 1977

‏

WEEK 11
Ayde Maze, אַ געבעט פֿון אַ פֿרוי, A Woman’s Prayer
Rokhl Korn, אַ בריװ פֿון אוזבעקיסטאַן, A Letter from Uzbekistan

Ayde Maze, A gebet fun a froy

44:27 Your servant my father then said to us, You know that of the two my wife bore me, 28 one is gone from my side, and I said, “Surely He’s been ripped to shreds.” I haven’t seen him to this day.

מד 27 האָט דײַן קנעכט, אונדזער פֿאָטער, צו אונדז געזאָגט: איר װײסט אַז צװײ האָט מיר מַײן װַײב געבאָרן. 28 און אײנער איז אַװעקגעגאַנגען פֿון מיר, און איך האָב געזאָגט: פֿאַר װאָר, פֿאַרצוקן איז ער פֿאַרצוקט געװאָרן; און איך האָב אים ניט געזען ביז אַצונד.

For a biography of Ida Maze in both Yiddish and English, click here.

אַ געבעט פֿון אַ פֿרוי

גאָט, נעם מיך צו פֿון דער װעלט,
צו דײַן בעסערער רויִקער װעלט,
װוּ ס’װאַרט גרײט אין דער טיף מײַן געצעלט,
פֿון זאָרגיקן טומל פֿאַרשטעלט.

גענוג מיך געפֿירט בײַ דער האַנט
אין צירק פֿון דײַן לעבנדיק לאַנד,
מיך שװינדלט דער אומגײן אױף שטריק,
גענוג שױן  — איך װיל שױן צוריק.

ס’איז מער לעכערלעך װי עס איז שװער,
און אַז איך װײס שױן דעם טעם פֿון מער װי אײן טרער?
פֿון װײטיק און פֿרײד, פֿון בױ און צעשטער,
גענוג זאָל זײַן, כ’װיל שױן ניט מער!

איך בין אַ פֿרױ װאָס קען איר שטאַם
און האַלט װי מיט צײן אַרום זיך דעם צאַם
כאָטש עס שפּרינגט דאָס האַרץ װי אַ צעשראָקענע לאַם,
איך לעש מיט טרערן דורך נעכט דעם פֿלאַם.

מיר האָבן באַנאַנד אונדזער עלנט געזײט,
איך אין דער הײם הינטער שטעכיקן פּלױט,
ער איבער װעגן קרום און פֿאַרדרײט,
װי אַ בלינדער גײער, זוכט זײַן ברױט.

איך בין אַ מאַמע װאָס האָט געבױרן,
לעבן געגעבן און צוריק פֿאַרלאָרן,
עס האָט מיך יענע גרוב באַשװאָרן;
ביז איך בין מיט אים, אײנס געװאָרן.

ס’האָט דײַן האַנט אַזױ באַפֿױלן,
שטעל אַװעק אַ װיג אין הײלן,
װעסט דײַן קינד דאָרט קענען װיגן,
װעט דיר היימלעך זײַן דאָס ליגן.

איך װײס דעם ניגון פֿון מער װי אײן ליד
נאָר איצט בין איך מידער װי מיד,
און װיל װײַט און װיל שטילקײט און רו,
קום: מאַך די אױגן מיר צו.
נײַע לידער, מאָנטרעאָל 1941

A WOMAN’S PRAYER

God, take me away from this world
to a better and quieter world,
where a tent is prepared for me
in deeps hidden from care and confusion.

You have led me by the hand
in this circus of living lands,
my dissolution hanging by a thread.
Enough. I want to return.

It has become more laughable than hard.
What if I know the taste of tears of all kinds,
of hurt and joy, building up and disruption?
Enough. I no longer want any of it.

I am a woman who knows her origin
and has kept the bit tight between her teeth.
What if the heart leaps up like a frightened lamb?
At night my tears put out the flame.

I am a married woman.
My husband and I together drag the yoke.
I behind a barbed fence at home,
he like a blundering ship at sea.

Each of us sows his own isolation.
One at home behind the menacing fence,
the other on the winding roads,
earning his bread like a blind wanderer.

I am a mother. I have given birth.
Life came out of me and I lost it,
and the grave bound me to itself
until I became one with it.

But the will of your hand was:
“Set a cradle in the deeps,
you will rock your child there
when you lie there, and it will be like home.”

I know how to sing more than one song.
But I am more tired than tired now.
I want to be far away and I want silence and rest.
Come close my eyes.
Tr. Seymour Levitan, Outlook, Vol. 49 No. 2 Mar/Apr 2011

A GEBET FUN A FROY

Got, nem mikh tsu fun der velt,
Tsu dayn beserer ruiker velt,
Vu s’vart greyt in der tif mayn getselt,
Fun zorgikn tuml farshtelt.

Genug mikh gefirt bay der hant
In tsirk fun dayn lebndik land,
Mikh shvindlt der umgeyn oyf shtrik,
Genug shoyn – ikh vil shoyn tsurik.

s’iz mer lekherlekh vi es iz shver,
Un az ikh veys shoyn dem tam fun mer vi eyn trer?
Fun veytik un freyd, fun boy un tseshter,
Genug zol zayn, kh’vil shoyn nit mer!

Ikh bin a froy vos ken ir shtam
Un halt vi mit tseyn arum zikh dem tsam
Khotsh es shpringt dos harts vi a tseshrokene lam,
Ikh lesh mit trern durkh nekht dem flam.

Mir hobn banand undzer elnt gezeyt,
Ikh in der heym hinter shtekhikn ployt,
Er iber vegn krum un fardreyt,
Vi a blinder geyer, zukht zayn broyt.

Ikh bin a mame vos hot geboyrn,
Lebn gegebn un tsurik farlorn,
Es hot mikh yene grub bashvorn;
Biz ikh bin mit im, eyns gevorn.

s’hot dayn hant azoy bafoyln,
shtel avek a vig in heyln,
Vest dayn kind dort kenen vign,
Vet dir heymlekh zayn dos lign.

Ikh veys dem nign fun mer vi eyn lid
Nor itst bin ikh mider vi mid,
Un vil vayt un vil shtilkayt un ru,
Kum: makh di oygn mir tsu.
Ayde Maze, Naye lider, Montreal, 1941

Rokhl Korn, A briv fun Uzbekistan

R-L: Montreal writers Rokhl Korn, Maza and Kadya Molodowsky

Gen 45:6 For these two years the famine (hunger) has been in the land: and there are five years yet to come, in which there will neither be sowing nor harvesting.

47: 19 Why should we die before your eyes, both we and our farmland? Buy us and our farmland for food, so that we and our farmland will be slaves to Pharaoh, and give [us] seed, so that we live and not die, and the soil will not lie fallow.”

מה 6 װאָרום שױן צװײ יאָר אַז דער הונגער איז אין לאַנד, און נאָך פֿינף יאָר װעלן זַײן, װאָס עס װעט ניט זײַן קײן אַקער און קײן שניט. 

מז 19 נאָך װאָס זאָלן מיר אומקומען פֿאַר דײַנע אױגן, אי מיר אי אונדזער ערד? קױף אָפּ אונדז און אונדזער ערד פֿאַר ברױט, און מיר מיט אונדזער ערד װעלן ז ַײן קנעכט צו ַפּרעהן; און גיב אונדז זריעה, כּדי מיר זאָלן לעבן און ניט שטאַרבן, און די ערד זאָל ניט פֿאַרװיסט װערן. 

For a biography of Rokhl Korn, click here.
For a biography of Rokhl Korn in Yiddish, click here.

Rokhl Korn spent some of WWII in Uzbekistan.

אַ בריװ פֿון אוזבעקיסטאַן

מײַן פֿרײַנט איבער װײַטע, װײַטע ימען,
איך שרײַב צו דיר אָט דעם בריװ —
ס’איז חודש מערץ אין אוזבעקישן לאַנד,
די צײַט, װען ס’בליט דער מאַנדלבױם און דער אוריוק
אין יעדן לוקל, בײַ אַ יעדער װאַנט,
נאָר װי נעמט מען דאָס װאָרט דו זאָלסט מיך פֿאַרשטײן?
מײַן האַנט איז מיד, עס מאַרשטשעט זיך אױף איר די הױט
און שטאַרט אַװעק װי אַ לײדיקער זאַק,
און ס’איז מײַן גרעסטער טרױם — אַ לאַבן ברױט. 

װען כ’בין אַרױס אין גאַס,
איז גראָד אַקעגנאיבער הױז
געלעגן די נבֿלה פֿון אַ הונט,
ס’האָט מיט זײַן אױסגעקראָכענער פֿעל
געשפּילט דער פֿרילינגדיקער װינט.
פֿאַרבײַגעפֿאָרן איז אַ װאָגן גראָד
מיט װײַסער טרומנע קװער איבערן ראָד.
אַן אַלט און צעמאָרשטשעט באַבקעלע האָט אָפּגעשטעלט איר גאַנג
און זיך געצלמט מיט איר טריקנער האַנט
פּאַמעלעך און לאַנג.

„דער הונגער, הונגער איז שױן װידער אינעם לאַנד —
ערשט נעכטן האָט ער זיך געשפּילט דאָ מיטן קינד,
איך קען אים, קען אים, ס’איז מײַן שכנס הונט.
און זע די טרומנע, זע איר גרײס און לענג,
אַי, װאָלטן דאָס געװעזן בעטן, טישן, בענק —
און מײנסט, אַז דער װאָס ליגט אין װײַסן קאַסטן אױסגעשפּאַנט
געשטאָרבן איז חלילה פֿון אַ קרענק?
ס’איז הונגער, הונגער אינעם לאַנד.

און דו מײַן טײַבעלע, אַנו װײַז נאָר דײַן האַנט —
װי לאַנג מײנסט נאָך אַרומצוגײן אױף דר’ערד?
איך זע, דײַן שריט איז שױן מיט טױט באַשװערט“.

די זון האָט העל געשײַנט,
איך בין געשטאַנען שטיל
און צו דער אַלטערס רײד זיך צוגעהערט.

איך האָב געזאָלט דיר שרײַבן דאָך אַ בריװ
מײַן פֿרײַנט —געדענקסט מײַן װילדע פֿרײד
אין ערשטער פֿרילינגסצײַט,
װען ס’האָט די ערד געשמעקט מיטן פֿרישן גראָז,
און ס’האָבן מײַנע ליפּן, װי די קנאָספּן פֿון אַ בױם
זיך אָנגעגאָסן מיט זאַפֿטן פֿון בענקשאַפֿט
און צעבליטן טרױם,
געדענקסט, מײַן פֿרײַנט?

און הײַנט —הײַנט װיל איך זיך פֿאַרקריכן ערגעץ אין אַ לאָך
אָט, װי אַ חיה, װען זי פֿילט שױן נאָענט די שעה פֿון טױט,
און ס’איז נאָך אַלץ מײַן גרעסטער חלום —
כאָטש אַ רעפֿטל ברױט. 
     פֿערגאַנאַ, מאַרץ 1942
     רחל קאָרן, באַשערטקייט, מאָנטרעאָל, 1949

A LETTER FROM UZBEKISTAN

My friend across faraway seas,
I’m writing this letter to you —
It is the month of March in the land of Uzbek,
The time when the almond tree and apricot blossom
in every lane and every wall,
But how do I find the word so that you will understand me?
My hand is weary, the skin on it wrinkles
And stiffens like an empty sack,
And my greatest dream is —
A loaf of bread.

When I went out into the street,
just across from the house
Lay the carcass of a dog.
The spring wind played
With his rotting fur.

A cart just happened to drive by
With a white coffin over its wheel.
A shriveled old grandma stopped walking
And crossed herself with her dry hand
Slowly and for a long time.

“Hunger, hunger is in the land again —
Only yesterday he played with the child,
I know him, I know him, it’s my neighbor’s dog.
And look at the coffin, see its size and length,
Oh, if only these were beds, tables, benches —
And do you think this person stretched out in the white box
Died, God forbid, of sickness?
It’s hunger, hunger in the land.

And you, my sweet dove, show me your hand —
How long do you think you’ll be walking around on this earth?
I can see that your step is already heavy with death.”

The sun was shining brightly,
I was standing still
Listening to the old woman’s words.

I was supposed to write you a letter
My friend —
Do you remember my wild joy
The first springtime
When the earth smelled of fresh grass,
And my lips, like buds on a tree
Were filled with juices of longing
And blossoming dreams,
Do you remember, My friend?

And today —
Today I would like to crawl into a hole somewhere
Just like an animal when it feels that the hour of death is near,
And my greatest dream is still —
A crust of bread.
Fergana, Uzbekistan (Central Asia) March 1942
Tr. Mayer Landau and Sheva Zucker, Rachel Korn: Selected Poems, 1986

a briv fun uzbekistan

mayn fraynt iber vayte, vayte yam|en,
ikh shrayb tsu dir ot dem briv —
s’iz khoydesh merts in uzbekishn land,
di tsayt, ven s’blit der mandlboym un der uryuk
in yedn lukl, bay a yeder vant,
nor vi nemt men dos vort du zolst mikh farshteyn?
mayn hant iz mid, es marshtshet zikh oyf ir di hoyt
un shtart avek vi a leydiker zak,
un s’iz mayn grester troym —
a labn broyt.

ven kh’bin aroys in gas,
iz grod akegniber hoyz
gelegn di neveyle fun a hunt,
s’hot mit zayn oysgekrokhener fel
geshpilt der frilingdiker vint.
farbaygeforn iz a vogn grod
mit vayser trumne kver ibern rod.
an alt un tsemorshtshet babkele hot opgeshtelt ir gang
un zikh ge|tseylemt mit ir trikner hant
pamelekh un lang.

“der hunger, hunger iz shoyn vider inem land —
ersht nekhtn hot er zikh geshpilt do mitn kind,
ikh ken im, ken im, s’iz mayn shokhn|s hunt.
un ze di trumne, ze ir greys un leng,
ay, voltn dos gevezn betn, tishn, benk —
un meynst, az der vos ligt in vaysn kastn oysgeshpant
geshtorbn iz kholile fun a krenk?
s’iz hunger, hunger inem land.

un du mayn taybele, anu vayz nor dayn hant —
vi lang meynst nokh arumtsugeyn oyf dr’erd?
ikh ze, dayn shrit iz shoyn mit toyt bashvert”.

di zun hot hel geshaynt,
ikh bin geshtanen shtil
un tsu der alters reyd zikh tsugehert.

ikh hob gezolt dir shraybn dokh a briv
mayn fraynt —
gedenkst mayn vilde freyd
in ershter frilings|tsayt,
ven s’hot di erd geshmekt mitn frishn groz,
un s’hobn mayne lipn, vi di knospn fun a boym
zikh ongegosn mit zaftn fun benkshaft
un tseblitn troym,
gedenkst, mayn fraynd?

un haynt —
haynt vil ikh zikh farkrikhn ergets in a lokh
ot, vi a khaye, ven zi filt shoyn noent di sho fun toyt,
un s’iz nokh alts mayn grester kholem —
khotsh a reftl broyt.
    Fergana, March 1942

WEEK 10
Miryem Ulinover, דער גאָלדענער בעכער, The Golden Goblet
Rokhl Korn, דאָס אַלץ, וואָס קומט מיר צו חלום, Everything I Dream
Rokhl Korn, אַ נײַ קלײד, A New Dress

Miryem Ulinover, Der goldener bekher

44 12And he searched, beginning at the eldest, and leaving off at the youngest; and the goblet was found in Benjamin’s sack. 

מד 12 און ער האָט געזוכט; מיטן עלטסטן האָט ער אָנגעהױבן, און מיטן ייִנגסטן האָט ער געענדיקט. און דער בעכער איז געפֿונען געװאָרן אין בנימינס זאַק. 

For a biography of Miriam Ulinover, click here.

דער גאָלדענער בעכער 

אױפֿן שױבנשענקל
רוט דער שבת־חן,
דאָרט ליגט ס’מוצאי־מעסער
מיטן גריף פֿון בײן. 

דאָרט דער גאָלדענער בעכער
פֿאַר צײַטנס געפֿרעגט,
מיט דער צײַט געפּסלט
און אַװעקגעלײגט.

ער האָט אָן עפּעס, זאָגט מען,
אײן מאָל אָנגעקלאַפּט
אין אַן אָרט אַ פֿינצטערן
און אַ קנײטש געכאַפּט. 

אָפּגענוצט װערט אַלץ
און פֿאַרלירט זײַן פֿאַרב,
נישט דער גאָלדענער בעכער
מיט דעם טיפֿן קאַרב!

 אַלט און הײליק שימערט
ער פֿון שאַנק אַרױס,
אפֿשר איז עס 
יוסף הצדיקס כּוס…

און דעם קנײטש דעם טיפֿן
קען ער האָבן רק
פֿון אַן אָרט אַ פֿינצטערן
פֿון בנימינס זאַק!
     מרים אולינאָווער, מרים אולינאָווער, אַ גרוס פֿון דער אַלטער היים: לידער, פּאַריז, 2003

Here is my very literal non-rhyming translation.

THE GOLDEN GOBLET

On the cupboard pane
The charm of Sabbath rests,
There lies the khale knife
With it’s ivory handle.

There the golden goblet
So much in demand in days gone by,
Now so out of use
Has been put away.

One day, they say, it
Knocked into something
And in a dark place
Got a dent.

Everything gets used
And loses its color,
But not the golden goblet
With its deep notch!

Old and holy it sparkles
Out of the cupboard,
Perhaps it is
The cup of Joseph the Righteous…

And the deep dent
It can have only
From a dark place
In Benjamin’s sack!
Tr. Sheva Zucker

der goldener bekher

oyfn shoybnshenkl
rut der shabes-kheyn,
dort ligt s’moytsey-meser
mitn grif fun beyn.

dort der goldener bekher
far tsaytns gefregt,
mit der tsayt ge|paslt
un avekgeleygt.

er hot on epes, zogt men,
eyn mol ongeklapt
in an ort a finstern
un a kneytsh gekhapt.

opgenutst vert alts
un farlirt zayn farb,
nisht der goldener bekher
mit dem tifn karb!

alt un heylik shimert
er fun shank aroys,
efsher iz es
Yoysef hatsade’s kos…

un dem kneytsh dem tifn
ken er hobn rk
fun an ort a fins|tern
fun Binyomens zak!
Miryem Ulinover

Rokhl Korn, Dos alts, vos kumt mir tsu kholem

41:7And the thin ears swallowed up the seven rank and full ears. And Pharaoh awoke, and, behold, it was a dream. 8And it came to pass in the morning that his spirit was troubled; and he sent and called for all the magicians of Egypt, and all the wise men thereof; and Pharaoh told them his dream; but there was none that could interpret them unto Pharaoh.

32And for that the dream was doubled unto Pharaoh twice, it is because the thing is established by God, and God will shortly bring it to pass.

מא 7 און די דינע זאַנגען האָבן אײַנגעשלונגען די זיבן געזונטע און פֿולע זאַנגען. און ַפּרעה האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, ערשט עס איז אַ חלום.

8 און עס איז געװען אין דער פֿרי, איז זײַן געמיט געװען צערודערט, און ער האָט געשיקט און גערופֿן אַלע ַחרטומים פֿון מצרים, און אַלע אירע חכמים; און ַפּרעה האָט זײ דערצײלט זַײנע חלוֹמות, אָבער קײנער האָט זײ ניט געקענט פּוֹתר זײַן פֿאַר ַפּרעהן. 

32 און װאָס דער חלום האָט זיך איבערגעחזרט אַ צװײט מאָל: װײַל די זאַך איז פֿעסט פֿון גאָט, און גאָט אײַלט דאָס צו טאָן. 

For a biography of Rokhl Korn, click here.
For a biography of Rokhl Korn in Yiddish, click here.

דאָס אַלץ, װאָס קומט מיר צו חלום

דאָס אַלץ, װאָס קומט מיר צו חלום
האָט דאָך ערגעץ אַן אָנהײב, אַ סוף —
טאָ פֿאַר װאָס שטײ איך בלױז אין דער מיטן
און װאַרט אױף פֿאַרבלאָנדזשעטן רוף? 

און װער פֿאַרװעבט און פֿאַרשפּינװעבט
אין דער גראָ געװאָרענער צײַט,
בעת ס’בלעטערט מיך, װי אַ ספֿר
דער אָטעם פֿון אײביקײט. 

און אױפֿן ראַנד פֿון די בלעטער
פֿלאַמיקט מיט פּורפּורנער שײַן
דאָס אַלץ, װאָס איז נאָך נישט געװאָרן,
דאָס אַלץ, װאָס איז ערבֿ פֿאַרגײן. 

עס שטעלט זיך דער חלום צוקאָפּנס
דעם טרױער, װאָס אָדערט זיך אײַן
אין אַ בלינדער װעלט און פֿירט זי
צום בראשית פֿון מענטשלעך געװײן.
     רחל קאָרן, די גנאָד פֿון וואָרט, תּל־אָבֿיבֿ 1968

EVERYTHING I DREAM

Everything I dream
must begin and end —
then why am I between,
waiting for a lost voice,

wound and bound and cobwebbed
in a time gone grey,
while the breath of eternity
rifles through me like the pages of a book?

And at the margin of the pages
is the purple light
of all things not yet come into being,
all things passing away.

My dream hovers at the head
of grief that threads the fears
of a sightless world and leads it
to the genesis of human fears.
      Rokhl Korn
      Tr. Seymour Levitan, Paper Roses: Rokhl Korn/פּאַפּירענע רויזן, Aya Press, 1985

dos alts, vos kumt mir tsu kholem

dos alts, vos kumt mir tsu kholem
hot dokh ergets an onheyb, a sof —
to far vos shtey ikh bloyz in der mitn
un vart oyf farblondzhetn ruf?

un ver farvebt un farshpinvebt
in der gro gevorener tsayt,
beys s’bletert mikh, vi a seyfer
der otem fun eybikeyt.

un oyfn rand fun di bleter
flamikt mit purpurner shayn
dos alts, vos iz nokh nisht gevorn,
dos alts, vos iz erev fargeyn.

es shtelt zikh der kholem tsukopns
dem troyer, vos odert zikh ayn
in a blinder velt un firt zi
tsum breyshis/breyshes fun mentshlekh geveyn.
Rokhl korn, di gnod fun vort, 1968

A NEW DRESS by Rokhl Korn. Recording to follow after Jan. 15, 2025

41: 42And Pharaoh took off his signet ring from his hand, and put it upon Joseph’s hand, and arrayed him in vestures of fine linen, and put a gold chain about his neck.

מא  42 און ַפּרעה האָט אַראָפּגענומען זַײן זיגלרינג פֿון זײַן האַנט, און האָט אים אָנגעטאָן אױף דער האַנט פֿון יוֹספֿן, און ער האָט אים אָנגעקלײדט אין לײַנענע בגדים, און אים אָנגעטאָן אַ גילדערנע קײט אױפֿן האַלדז. 

אַ נײַ קלײד 

אַ נײַ קלײד
איך האָב זיך אָנגעטאָן הײַנט,
צום ערשטן מאָל
נאָך זיבן לאַנגע יאָר
אַ נײַ קלײד. 

נאָר ס’איז צו קורץ פֿאַר מײַן טרױער
און צו ענג פֿאַר מײַן לײַד,
און ס’איז אַ יעדער װײַס־גלעזערנער קנאָפּ,
װי אַ טרער,
װאָס פֿליסט פֿון די פֿאַלדן אַראָפּ
פֿאַרשטײנערט און שװער. 
 שטאָקהאָלם, 1947
  רחל קאָרן  ‏

A NEW DRESS

Today for the first time
after seven long years
I put on
a new dress.

But it’s too short for my grief,
too narrow for my sorrow,
and each white-glass button
like a tear
flows down the folds
heavy as a stone.
Stockholm, 1947
Rokhl Korn
Tr. Ruth Whitman, An Anthology of Modern Yiddish Poetry, Selected and translated by     Ruth Whitman, Workmen’s Circle, 1979

a nay kleyd

ikh hob zikh ongeton haynt,
tsum ershtn mol
nokh zibn lange yor
a nay kleyd.

nor s’iz tsu kurts far mayn troyer
un tsu eng far mayn layd,
un siz a yeder vays-glezerner knop,
vi a trer,
vos flist fun di faldn arop
farshteynert un shver.
Rokhl korn

THIS WEEK
Avrom Sutzkever, איך ליג אין אַן אָרון, I Lie in a Coffin
Itsik Manger, ‏יעקבֿ אָבֿינו לערנט מיט זײַנע זין „מכירת יוסף”, Jacob Teaches the Story of Joseph to His Sons

Avrom Sutzkever, Ikh lig in an orn

37:24 Then they took him and threw him into a pit. The pit was empty; there was no water in it. 

לז 24 און זײ האָבן אים גענומען, און האָבן אים אַרײַנגעװאָרפֿן אין דער גרוב. און די גרוב איז געװען לײדיק, קײן װאַסער איז אין איר ניט געװען. 

For a biography of the poet Avrom Sutzkever, click here.
For a biography of Sutzkever in Yiddish, click here.

הינטערגרונט פֿון סוצקעווערס ליד „איך ליג אין אַן אָרון”

אויף סאַלטאַנישאָק האָבן זיך אָנגעהויבן רעוויזיעס. ווי זיך צו באַהאַלטן איז ניטאָ…. איך פֿרעג אַן עצה וועגן זיך  בײַ [פּנחס] קאָנען (דער דעמאָלטיקער פֿאָרזיצער פֿון ערשטן ייִדנראַט),. וואָס טוט מען ווײַטער? קאָן דערציילט מיר וועגן מורערס באַפֿעל, אַז אויפֿן הויף פֿון דעם ייִדנראַט מוזן שטענדיק און צו יעדער צײַט זיך געפֿינען פֿופֿציק ייִדן, אויב, זאָגט קאָן, עס איז פֿאַראַן נײַן און פֿערציק, קען איך דאָ בלײַבן, ביז מיר ציילן איבער. עס איז דאָ פּונקט פֿופֿציק. קאָן זוכט אַן אויסוועג. ער וויל מיך ראַטעווען. ער קען אָבער ניט אַרויסשיקן פֿון דאַנען קיין מענטשן, ווײַל דאָס מיינט איבערגעבן אין די הענט פֿון די כאַפּונעס. איך באַמערק מײַן פֿרײַנטס פֿאַרלעגנהייט און זאָג אים איך וועל זיך דאָ אַליין ערגעץ באַהאַלטן, און קיינער וועט מיך ניט זען.
אויפֿן הויף איז שטיל, פֿון דעם אָפֿענעם פֿענצטער, וווּ די ביבליאָטעק „מפֿיצי־השׂכּלה”, טראָגן זיך תּפֿילות. אונטן אויף די טרעפּ זיצט אַ הײַפֿל ייִדן. אין מיטן — דער „ישיבֿה־בחור” פֿון סטעפֿן־גאַס — אַ כיראָמאַנט און „פֿאָרויסזעער”, ייִדן שטופּן זיך: איטלעכער וויל פֿון אים הערן אַ וואָרט.
עס איז געוואָרן טינקעלער. איך האָב אָנגעהויבן צו זוכן אַ באַהעלטעניש, אויף יענעם הויף האָט זיך געפֿונען די חבֿרה־קדישא, אין אַ ווינקל זײַנען אָנגעשטעלט אָרונס פֿאַר מתים. איך בין אַרײַנגעקראָכן אין אַן אָרון, צוגעמאַכט איבערן קאָפּ דעם דעק, געלעלגן אין דער פֿאַרשטיקטער לופֿט, און אַזוי, ליגנדיק אין אָרון, האָב איך אויסגעוועבט מײַן ליד, „איך ליג אין אַ מטה”.
         אַבֿרהם סוצקעווער, פֿון ווילנער געטאָ, מאָסקווע 1946

איך ליג אין אַן אָרון

איך ליג אין אַן אָרון,
װי אין הילצערנע קלײדער,
איך ליג.
זאָל זײַן ס‘איז אַ שיפֿל
אױף שטורמישע כװאַליעס,
זאָל זײַן, ס’איז אַ װיג.

און דאָ,
װוּ עס האָבן זיך גופֿן
געשײדט מיט דער צײַט,
רוף איך דיך, שװעסטער,
און דו הערסט מײַן רופֿן
אין װײַט.

װאָס טוט זיך אין אָרון אַ צאַפּל
אַ לײַב אומגעריכט?
דו קומסט.
איך דערקען דײַן שװאַרצאַפּל,
דײַן אָטעם, דײַן ליכט.

אַזױ איז אַ פּנים דער סדר:
הײַנט דאָ, 
מאָרגן דאָרט,
און איצט אין אַן אָרון,
װי אין הילצערנע קלײדער,
זינגט נאָך אַלץ מײַן װאָרט.
ווילנע, 30סטן אױגוסט, 1941  ‏
אַבֿרהם סוצקעװער, לידער פֿון ים־המוות, תּל־אָבֿיבֿ, 1968

BACKGROUND TO SUTZKEVER’S POEM “I LIE IN A COFFIN”

The searches had begun in Soltanek. There was nowhere left for me to hide…. I asked Kon (the head of the first Judenrat) for his advice. What should I do? He told me that Maurer had ordered that fifty Jews be held permanently in the courtyard of the Judenrat. He told me that if there were only forty-nine I could stay. We counted. There were exactly fifty. Kon sought a solution. He wanted to save my life. But he could not send one of them away in exchange for me and put them at the mercy of the Jewish snatchers. I saw him struggling and I told him that I would find myself a hiding spot here and that nobody would notice me.
The courtyard was quiet. Prayers could be heard from the open windows of the Mefitsey-Haskole Library. A group of Jews was sitting on the stairs down below. Among them was a student from the Kleyn-Stefin Street yeshiva, a palm-reader, a fortune-teller. The Jews pushed closer to him, wanting to hear his words.
Dusk arrived. I sought out a hiding place. The Burial Society was located in the same courtyard. Some coffins had been left in a corner. I crawled into one of the coffins, closed the lid over my head, lay down, and inhaled the stuffy air. That’s how I composed my poem “I Lie in a Coffin.”
Abraham Sutzkever, From The Vilna Ghetto to Nuremberg: Memoir and Testimony,       edited and translated by Justin Cammy, 2021.

I LIE IN A COFFIN

I lie in a coffin
as in clothes made of wood,
here I lie.
Let it be a small boat
on wild stormy waves,
let it be a cradle.

And here,
where bodies have
parted with time,
I call you, sister,
and you hear my voice
from afar.

Suddenly, here in the coffin,
a body is moving. How can it be?
You approach.
And I know you: your eyes
and your breath
and your light.

This, it seems, is the order of things:
here today,
there tomorrow,
and now, in a coffin,
as in clothes made of wood,
still my word sings.
         Vilna, August 30, 1941
          Avrom Sutzkever
Tr. Heather Valencia
         זינגט נאָך אַלץ מײַן וואָרט/Still My Word Sings: Avrom Sutzkever
Yiddish and English  Edited and translated by Heather Valencia

ikh lig in an orn

ikh lig in an orn,
vi in hiltserne kleyder,
ikh lig.
zol zayn s’iz a shifl
oyf shturmishe khvalyes,
zol zayn, s’iz a vig.

un do, vu es hobn zikh gufn
gesheydt mit der tsayt,
ruf ikh dikh, shvester,
un du herst mayn rufn
in vayt.

vos tut zikh in orn a tsapl
a layb umgerikht?
du kumst.
ikh derken dayn shvartsapl,
dayn otem,
dayn likht.

azoy iz a ponem der seyder:
haynt do,
morgn dort,
un itst in an orn,
vi in hiltserne kleyder,
zingt nokh alts mayn vort
          Avrom Sutskever, Vilne, 30stn oygust, 1941

Itsik Manger, Yankev Ovinu lernt mit zayne zin “mekhires Yoysef”

29: 27Fulfil the week of this one, and we will give thee the other also for the service which thou shalt serve with me yet seven other years.’

35 19And Rachel died, and was buried in the way to Ephrath—the same is Beth-lehem. 20And Jacob set up a pillar upon her grave; the same is the pillar of Rachel’s grave unto this day.

37: 3Now Israel loved Joseph more than all his children, because he was the son of his old age; and he made him a coat of many colours.

37:24 Then they took him and threw him into a pit. The pit was empty; there was no water in it.

37 28And there passed by Midianites, merchantmen; and they drew and lifted up Joseph out of the pit, and sold Joseph to the Ishmaelites for twenty shekels of silver. And they brought Joseph into Egypt. 

39: 7And it came to pass after these things, that his master’s wife cast her eyes upon Joseph; and she said: ‘Lie with me.’

41: 18 And, behold, there came up out of the river seven kine, fat-fleshed and well-favoured; and they fed in the reedgrass. 19And, behold, seven other kine came up after them, poor and very ill-favoured and lean-fleshed, such as I never saw in all the land of Egypt for badness.

כט 27 דערפֿיל די װאָך פֿון דער, און מיר װעלן דיר אױך יענע געבן, פֿאַר דעם דינסט װאָס דו װעסט דינען בײַ מיר נאָך זיבן אַנדערע יאָר. 

לה 9 און רחל איז געשטאָרבן, און זי איז באַגראָבן געװאָרן אױפֿן װעג קײן ֶאפָֿרת, דאָס איז בית-ֶלֶחם. 20 און יעקב האָט געשטעלט אַ מצבֿה אױף איר קבֿר; דאָס איז די מצבֿה פֿון רחלס קבֿר ביז אױף ה ַײ נ ט . 

לז 3 און ישׂראל האָט ליב געהאַט יוֹספֿן מער פֿון אַלע זײַנע זין, װײַל ער איז בַײ אים געװען אַ בן-זקונים. און ער האָט אים געמאַכט אַ געשטרַײפט העמדל.

לז 24 און זײ האָבן אים גענומען, און האָבן אים אַרַײנגעװאָרפֿן אין דער גרוב. און די גרוב איז געװען לײדיק, קײן װאַסער איז אין איר ניט געװען. 

לז 28 און װי די ִמדָינישע לײַט, די סוחרים, זײַנען פֿאַרבײַגעגאַנגען, אַזױ האָבן זײ אַרױסגעצױגן און אַרױפגעבראַכט יוֹספֿן פֿון דער גרוב, און זײ האָבן פֿאַרקויפֿט  יוספֿן צו די ישמעאלים פֿאַר צוואַנציק זילבערשטיק; און די האָבן אַװעקגעפירט יוֹספֿן קײן ִמצַרִים. 

לט 7 און עס איז געװען נאָך די דאָזיקע געשעענישן, האָט זַײן האַרס װײַב אױפֿגעהױבן אירע אױגן אױף יוֹספֿן, און זי האָט געזאָגט: ליג מיט מיר.

מא 18 און אָט גײען אַרױף פֿון טײַך זיבן קי, פֿעט אױפֿן לַײב און שײן אױפֿן געשטאַלט; און זײ האָבן זיך געפֿיטערט אין גראָז. 19 און אָט גײען אַרױף נאָך זײ זיבן אַנדערע קי, אָרים און זײער מיאוס אױפֿן געשטאַלט און דאַר אױפֿן לײַב, װאָס אין גאַנצן לאַנד מצרים האָב איך ניט געזען זײער גלײַכן אין מיאוסקײט. 

portrait by Arur Kolnik

For a biography of the poet Itzik Manger, click here.
For a biography of Manger in Yiddish, click here.

‏יעקבֿ אָבֿינו לערנט מיט זײַנע זין „מכירת יוסף”

„ראובֿן, מײַן סאַמע עלטסטער זון,
װאָס שטײסטו אַזױ שטיל?“
„פֿאָטער יעקבֿ, מיר זענען גרײט
 צו שפּילן דעם פּורים־שפּיל.“ 

„יוסף, מײַן סאַמע ליבסטער זון
 טו אָן דאָס זײַדענע העמד!
 די ברידער װילן דיך נאָך אַ מאָל
 פֿאַרקױפֿן אין דער פֿרעמד.

איז װאַרפֿן זײ דיך אַרײַן אין גרוב,
טאָ װײן— אָבער נישט צו פֿיל!
דו שפּילסט דאָך נישט דאָס ערשטע מאָל,
מײַן קינד, דעם פּורים־שפּיל.

נאָר װען דו גײסט פֿאַרבײַ דעם װעג,
װוּ דײַן מאַמעס קבֿר שטײט,
װײן אױף איר שטײן אַן אמתע טרער
און זאָג צו איר שטילערהײט:

דער אַלטער יעקבֿ װאָלט נאָך אַ מאָל
געדינט זײַנע זיבן יאָר,
ער זאָל נאָך אַ רגע פֿאַרן טױט
אַ גלעט טון אירע האָר. 

און װײַטער װײסטו שױן אַלײן,
װוּ אײַן װוּ אױס און װי—
ס’פּאַשען שױן אין פּרעהס טרױם
די זיבן פֿעטע קי. 

זײַ אים פּותר װי אַלע מאָל,
זע מאַך נאָר נישט קײן פֿעל,
און פֿאַרגעס נישט, למען־השם,
דעם טאַטן אַ זעקל מעל! 

און פֿאַרגעס נישט, למען־השם,
יוסף הצדיק דו מײַן —
און היט זיך פֿאַר פּוטיפֿרס װײַב,
כאָטש זי איז יונג און שײן!“

—— — — — —— — — —

„הײַדאַ קינדער, װאָס שטײט איר װאָס,
װאָס שװײַגט עץ אַזױ שטיל?“
„פֿאָטער יעקבֿ, האָסט קאַליע געמאַכט
אַלײן דעם פּורים־שפּיל.“
    איציק מאַנגער, מדרש איציק

JACOB TEACHES THE STORY OF JOSEPH TO HIS SONS

“What makes you all so silent,
Reuben, my oldest son?”
“Our Purim play, dear father,
is ready to begin.”

“Come, put on your silken shirt,”
Joseph, my best-loved son.
Your brothers need to sell you
To strangers once again.

When they throw you in the pit,
Weep, but not for long.
It’s not the first time that you act
This play out, my dear son.

But when you pass your mother’s gave
That stands beside the way,
Be sure you shed a real tear
And softly, gently say

That gladly would old Jacob serve
Another seventh year
If once before his death he might
Again caress her hair.

By now, you know the rest by heart—
Your exits, cues, and bows.
Again, in Pharaoh’s dream there graze
His seven fattened cows.

Unriddle his dreams without a fault,
As truly as before;
And don’t forget, in Heaven’s name,
To send a sack of flour.

And one more thing, in Heaven’s name,
Be virtuous, my dear…
Look out for the wiles of Potiphar’s wife,
For she is young and fair.

Hey, now, my sons, why do you stand
Without a word to say?”
“Because, Father Jacob, you yourself
Have spoiled the Purim play.”

                Itzik Manger

                Tr. Leonard Wolf        
		The World According to Itzik:
		Selected Poetry and Prose, Translated and  
                edited by Leonard Wolf, Yale University Press, 2002

Yankev Ovinu lernt mit zayne zin “mekhires Yoysef”

“ruvn, mayn same elt|ster zun,
vos shteystu azoy shtil?”
“foter yankev, mir zenen greyt
tsu shpiln dem purim-shpil.”

“yoysef, mayn same libster zun
tu on dos zaydene hemd!
di brider viln dikh nokh a mol
farkoyfn in der fremd.

iz varfn zey dikh arayn in grub,
to veyn — ober nisht tsu fil!
du shpilst dokh nisht dos ershte mol,
mayn kind, dem purim-shpil.

nor ven du geyst farbay dem veg,
vu dayn mames keyver shteyt,
veyn oyf ir shteyn an emes|e trer
un zog tsu ir shtilerheyt:

der alter Yankev volt nokh a mol
gedint zayne zibn yor,
er zol nokh a rege farn toyt
a glet tun ire hor.

un vayter veystu shoyn aleyn,
vu ayn vu oys un vi —
s’pashen shoyn in Pare|s troym
di zibn fete ki.

zay im poyser vi ale mol,
ze makh nor nisht keyn fel,
un farges nisht, leman-ashem,
dem tatn a zekl mel!

un farges nisht, leman-ashem leman-hashem.
yoysef hatsadek du mayn—
un hit zikh far potifers vayb,
khotsh zi iz yung un sheyn!”

“hayda kinder, vos shteyt ir vos,
vos shvaygt ets azoy shtil?”
8foter Yankev, host kalye gemakht
aleyn dem purim-shpil.”

THIS WEEK
Yankev Glatshteyn, עשׂו, Esau
Itsik Manger, דינה בת יעקבֿ גייט אויף אַ ראַנדעוווּ Dina Bas Yankev Goes on a Rendez-vous

Yankev Glatshteyn, Eysev

33: 25And Jacob was left alone; and there wrestled a man with him until the breaking of the day. 26And when he saw that he prevailed not against him, he touched the hollow of his thigh; and the hollow of Jacob’s thigh was strained, as he wrestled with him.

33.4 And Esau ran to meet him, and embraced him, and fell on his neck, and kissed him; and they wept.

4:15 And the LORD said unto him: ‘Therefore whosoever slayeth Cain, vengeance shall be taken on him sevenfold.’ And the LORD set a sign for Cain, lest any finding him should smite him.

לב איז עשׂו אים געלאָפֿן אַנטקעגן, און ער האָט אים אַרומגענומען, און איז אים געפֿאַלן אױפֿן האַלדז, און האָט אים געקושט, און זײ האָבן געװײנט.

25 און אַז יעקב איז געבליבן אַלײן, האָט אַ מאַן זיך געראַנגלט מיט אים ביז דער פֿרימאָרגן איז אױפֿגעגאַנגען. 26 און אַז ער האָט געזען אַז ער קען אים ניט בײַקומען, האָט ער אָנגערירט דאָס לעפֿל פֿון זײַן דיך; און דאָס לעפֿל פֿון יעקבס דיך איז אױסגעלונקען געװאָרן אין זַײן ראַנגלען זיך מיט אים.

ד: 15 האָט גאָט צו אים -ווער נאָר עס הרגעט ַקִינען זאָל זיבנפֿאַך גענומען װערן נקמה פֿון אים. און גאָט האָט געמאַכט קינען אַ צײכן, אַז קײנער װאָס טרעפֿט אים, זאָל אים ניט דערשלאָגן. 

For a biography of Yankev Glatshteyn, click here.
For a YIddish biography of Yankev Glatshteyn, click here.

‏עשׂו

װען עשׂו האָט געװײנט אױף זײַן ברודערס האַלדז,
איז אױף זײַן פּנים אױפֿגעגאַנגען אַ גרױס ליכט.
יעקבֿ האָט זיך געבוקט און אױסגערופֿן מיט מורא:
זע, גאָט פֿלאַקערט אױף דײַן געזיכט.

פֿאַרװאָר, ברודער מײַנער.
װען דו האָסט מיטן מלאך זיך געראַנגלט אַ גאַנצע נאַכט,
האָב איך אױך געקעמפֿט אַ ביטערע שלאַכט.
בין איך דיר דאָך דעם גאַנצן טאָג,
אַנטקעגן געגאַנגען װי קין,
ביז כ’האָב דערשפּירט אַז אַ ביטערער געװײן
נעמט פֿון מאָרד מיך לײַטערן און באַפֿרײַען.

דעמאָלט האָט אין מיר אױפֿגעשטורעמט
אַ מוראדיק ברומען.
גרױסער גיבור,
ביסט זיך אַלײן בײַגעקומען,
אַזױ לאַנג װי הבֿל װעט לעבן,
װעל איך דיר מײַן ליכט אַנטלײַען.
כ‘װעל דיר שענקען מײַן צײכן.
דאָ גײט עשׂו. דער שיִער־געװאָרענער קין. ‏
     יעקבֿ גלאַטשטיין, דעם טאַטנס שאָטן, נ”י, 1953

ESAU

As Esau wept upon his brother’s neck,
a great light streamed into his face.
Jacob bowed, called out in fear:
“Behold, God flames upon your countenance.

“Verily, brother.
When, nightlong, you struggled
with the angel,
I too fought a hard battle.
All day I marched toward you like Cain
until I sensed a dire lament
redeeming me from murder.

A dreadful bellowing besieged me then.
Great giant,
you conquered yourself.
So long as Abel lives
I will give you of my light,
I will grant you my sign:
Here goes Esay
who was almost Cain.”
     Yankev Glatshteyn, Father’s Shadow, 1953
Tr. Etta Blum, Jacob Glatstein, Poems, Tel Aviv, 1970

Eysev

ven Eysev hot geveynt oyf zayn bruders haldz,
iz oyf zayn ponem oyfgegangen a groys likht.
Yankev hot zikh gebukt un oysgerufn mit moyre:
ze, got flakert oyf dayn gezikht.

farvor, bruder mayner.
ven du host mitn malekh zikh geranglt a gantse nakht,
hob ikh oykh gekemft a bitere shlakht.
bin ikh dir dokh dem gantsn tog,
antkegn gegangen vi Kayen,
biz kh’hob dershpirt az a biterer geveyn
nemt fun mord mikh laytern un bafrayen.

demolt hot in mir oyfgeshturemt
a moyredik brumen.
groyser giber,
bist zikh aleyn baygekumen,
azoy lang vi Hevl vet lebn,
vel ikh dir mayn likht antlayen.
kh’vel dir shenken mayn tseykhn.
do geyt Eysev.
der shir-gevorener Kayen.
Glatshteyn, Dem tatns shotn, 1953

Itsik Manger, Dine Bas Yankev geyt af a randeyvu

34:1And Dinah the daughter of Leah, whom she had borne unto Jacob, went out to see the daughters of the land.

3And his soul did cleave unto Dinah the daughter of Jacob, and he loved the damsel, and spoke comfortingly unto the damsel. 

34: 1 און דינה די טאָכטער פֿון לאהן, װאָס זי האָט געבאָרן יעקבן, איז אַרױסגעגאַנגען זען די טעכטער פֿון לאַנד.
3 און זַײן זעל האָט זיך באַהעפֿט אָן יעקבס טאָכטער דינהן, און ער האָט ליב געקריגן די מײדל, און ער האָט גערעדט צום האַרצן פֿון דער מײדל.

For a biography of the poet Itzik Manger, click here.
For a biography of Manger in Yiddish, click here.

דינה בת־יעקבֿ גײט אױף אַ ראַנדעװוּ

דינה פֿירט מיטן ליפּנשטיפֿט
איבער די ליפּ אַהין און אַהער,
די ליפּן פֿלאַמען װי רױטער מאָן —
 גענוג, מען דאַרף נישט מער.

זי טוט אָן דעם שטרױענעם זומערהוט,
װאָס פּאַסט צו איר זומערקלײד;
זי כאַפּט אַ קוק אין שפּיגל פֿאַרשײַט,
נעמט דאָס זונטיקל און גײט.

דער ראָטהױז־זײגער צײלט אָפּ אַכט,
דאָס מײנט, אַז ס’איז שױן צײַט
צו אײַלן זיך צום ראַנדעװוּ
מיט די שכמער יונגע־לײַט.

אָ, שכם, דו שײנע פֿרײלעכע שטאָט
פֿון װאַלצערס, ליכט און מוזיק,
פֿאַר דײַן יעדן פּאַרק האָט די ליבע אַ סוד,
און יעדער סוד מײנט גליק“.

ס’איז איר נימאס און מיאוס דעם טאַטנס הײם,
װוּ מען דאַװנט טאָג און נאַכט.
פֿון זינט די מוטער רחל איז טױט
האָט דאָרט קײנער נישט געלאַכט.

דער אומעט הענגט איבערן אַלטן הױז
װי אַ גרױסע גיפֿטיקע שפּין.
װען נישט די פֿרײלעכע נעכט אין שכם,
װאָלט זי לאַנג אַראָפּ פֿונעם זין. 

אָ, שכם, דו שײנע פֿרײלעכע שטאָט
פֿון װאַלצערס, ליכט און מוזיק,
פֿאַר דײַן יעדן פּאַרק האָט די ליבע אַ סוד,
און אַיעדער סוד מײנט … גליק“. 

ס‘איז איר נאָענט און טײַער אַיעדער סוד,
כאָטש זי װײסט ניט דעם באַשײד;
זי װײסט נאָר אײנס,
אַז זי געפֿעלט  די שכמער יונגע־לײַט— — —

נאָר אָט ליכטיקט דער ערשטער לאַמטערן פֿון שכם
און ס‘כליפּעט אַ פֿידל אין שענק
אַ נײַעם װאַלצער פֿון יאָהאַן שטראַוס: 
איך בענק, מײַן האַרץ, געדענק!“
     איציק מאַנגער, מדרש איציק, ירושלים, 1969

DINA BAS YANKEV GOES ON A RENDEZ-VOUS

Dina applies her lipstick
On her lips upper and lower,
Her lips poppy red—
Enough, she must go out and explore.

She puts on her straw summer hat,
That matches her summer frock;
She catches a wanton glance in the mirror
Takes her parasol and goes out for a walk.

The town hall clock has struck eight,
That means that the time has come too
To rush to the young men of Shechem
To meet for their rendez-vous.

O Shechem, you beautiful town
Of waltzes, music and light,
For your every park love has a secret,
And every secret means delight.

I’m sick and tired of Father’s house,
Where people do nothing but pray.
Since Mother Rachel has died
All laughter has gone away.

Sadness hangs over the old house
Like a venomous spider so bad
If not for the merry nights in Shechem
She would long ago have gone mad.

O Shechem, you beautiful town
Of waltzes, music and light,
For your every park love has a secret,
And every secret means… delight.

Each secret is near and dear to her
Although she doesn’t know what they mean;
She knows one thing, that the young men
Of the town like her and are keen.

But now the first lantern of Shechem begins to shine
And a fiddle wails in the pub
A new waltz by Johann Strauss:
“I long, my heart, my love!”
Tr. by Sheva Zucker

Dine bas-Yankev geyt oyf a randevu

Dine firt mitn lipnshtift
iber di lipn ahin un aher,
di lipn flamen vi royter mon —
genug, men darf nisht mer.

zi tut on dem shtroyenem zumerhut,
vos past tsu ir zumerkleyd;
zi khapt a kuk in shpigl farshayt,
nemt dos zuntikl un geyt.

der rothoyz-zeyger tseylt op akht,
dos meynt, az s’iz shoyn tsayt
tsu ayln zikh tsum randevu
mit di Shkhem|er yunge-layt.

“o, Shkhem, du sheyne freylekhe shtot
fun valtsers, likht un muzik,
far dayn yedn park hot di libe a sod,
un yeder sod meynt glik”.

s’iz ir nimes un mies dem tatns heym,
vu men davnt tog un nakht.
fun zint di muter Rokhl iz toyt
hot dort keyner nisht gelakht.

der umet hengt ibern altn hoyz
vi a groyse giftike shpin.
ven nisht di freylekhe nekht in Shkhem,
volt zi lang arop funem zin.

o, Shkhem, du sheyne freylekhe shtot
fun valtsers, likht un muzik,
far dayn yedn park hot di libe a sod,
un ayeder sod meynt… glik”.

s’iz ir noent un tayer ayeder sod,
khotsh zi veyst nit dem basheyd;
zi veyst nor eyns, az zi gefelt
di Shkhem|er yunge-layt — — —

nor ot likhtikt der ershter lamtern fun Shkhem
un s’khlipet a fidl in shenk
a nayem valtser fun yohan shtraus:
“ikh benk, mayn harts, gedenk!”
Itsik Manger, Medresh Itsik