34. Grunia Slutzky Kahn – A Mother’s Wish; To My Mother

English follows Yiddish.

A mames vuntsh – Audio   

Gevidmet der mamen – Audio

גרוניאַ סלוצקי־קאָהן ( 1928 —)

איז געבױרן געװאָרן אין גראָדנע, פּױלן. זי האָט געקראָגן אַ װעלטלעכע אַלגעמיינע דערציִונג און האָט זיך געלערנט אין אַ ייִדיש־װעלטלעכער שול אין גראָדנע ביז 1939. די מאַמע אירע איז געשטאָרבן פֿון אַ קראַנקײט אין צײַט פֿון דער מלחמה װען גרוניע איז געװען 13 יאָר אַלט. דער טאַטע איז אומגעקומען אין אױשװיץ. גרוניאַ איז אַנטלאָפֿן פֿון די נאַציס מיט אַ גרופּע אַכט מײדלעך דורך װײַס־רוסלאַנד קײן קאַזאַכסטאַן. אין אַפּריל 1942 האָט זי אַרױסגעװאַנדערט קײן סיביר און האָט דאָרטן געאַרבעט אין אַ װאָפֿן־פֿאַבריק אין סעװערסק. כּדי צו קענען ממשיך זײַן איר לערנען איז זי געגאַנגען צו פֿוס 60 קילאָמעטער צו דער גרעסערער שטאָט סװערדלאָװסק װוּ מע האָט זי אָנגענומען אין אַ טעכנישער שול. אין איר עלנטקײט האָט זי צו 15 יאָר אָנגעהױבן שרײַבן פּאָעזיע אױף רוסיש. אין 1946 האָט זי געעדניקט די גימנאַזיע און איז אָנגענומען געװאָרן אין דעם פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט פֿאַר פֿרעמדע שפּראַכן װוּ זי האָט אין 1950 געקראָגן אַ מאַגיסטער־דיפּלאָם. דאָס זעלבע יאָר האָט זי אָנגעהױבן אַרבעטן װי אַ לערערין אין אַ גימנאַזיע אין פּערװאָאוראַלסק, סיביר און האָט אױך חתונה געהאַט. מיט אַ יאָר שפּעטער איז זי אַריבער קײן ראָװנע, אוקראַיִנע צו זײַן מיט איר מאַן. דאָרטן האָט זי  פֿון 1950 ביז 1977 געלערנט די דײַטשע שפּראַך אין אַ גימנאַזיע און די לעצטע 16 יאָר געאַרבעט אין  אַ מעדיצין־שול און געמאַכט איבערזעצונגען.

סלוצקי־קאָהן האָט אימיגרירט קײן מאָנטרעאַל, קאַנאַדע אין 1977 און האָט אָנגעהױבן שרײַבן  פּאָעזיע אויף ייִדיש אין 1983. זי האָט אַרױסגעגעבן צען ביכער אױף ייִדיש — פּאָעזיע און פּראָזע, און בתוכם דרײַ קינדערביכער. איר ערשט ביכל, לידער און פּראָזע איז פּרעמירט געװאָרן פֿון דעם צענטראַלן ייִדישן קאָמיטעט פֿון מעקסיקע אין 1989. איר ביכל קוק ניט טרױעריק אַזױ אין פֿענצטער האָט געקראָגן די ייִדיש־פּרעמיע פֿון דעם ייִדישן ביכער־קאָמיטעט פֿון טאָראָנטע אין 1995. דאָס זעלבע יאָר האָט איר ליד “זײַ געגריסט, ירושלים!” געקראָגן די ייִדיש־פּרעמיע אין דער פֿירשפּראַכיקער פּאָעזיע־קאָנקורענץ אין קװיבעק לכּבֿוד 3000 יאָר ירושלים. גרוניאַ קאָהן איז אַקטיװ אין דער רוסיש־ייִדישער קהילה אין מאָנטרעאַל. זי װעט באַלד אַרױסגעבן איר צענט ביכל פּאָעזיע און דערצײלונגען, דער צװאַנטיקסטער יאָרהונדערט אין דרײַ שפּראַכן: ענגליש, רוסיש און ס’רובֿ אױף ייִדיש. זי האָט צװײ טעכטער און צװײ אײניקלעך.

אַ מאַמעס װוּנטש

שטאַרבן װיל איך אין דער שטיל,
אַז קײנער, קײנער זאָל נישט הערן,
איך װיל נישט, קינד, דײַן רו צעשטערן,
דו זאָלסט פֿאַרגיסן הײסע טרערן.

האָסט אױפֿגעבױט אַ נעסט אַלײן
און אין דײַן נעסט — צװײ פֿײגל זינגען.
זאָלן אין נעסט נאָר לידער קלינגען,
איך װיל נישט הערן קײן געװײן.

באַלד װעלן אױסגלײַכן די פֿליגלען,
די קלײנע פֿײגעלעך די צװײ און פֿליִען,
און זאָלן קײן װאָלקן זײ נישט שטערן,
זאָל שטענדיק זײַן דער הימל בלױ.
1992
אַ שטראַל פֿון האָפֿן, מאָנטרעאַל, 2004

געװידמעט דער מאַמען

נישט לאַנג האָסטו געגלעט מײַן קאָפּ
נישט לאַנג מײַן צאָפּ געפֿלאָכטן,
נישט לאַנג פֿאַרכּישופֿט מיט דײַן ליד,
װי שנעל אַלץ איז פֿאַרפֿלױגן.

נישט באַגלײט אין לאַנגן װעגן,
אין שװערן װעג, אין „יענע טעג”,
האָסט נישט געזען, װי כ’בין אַװעק…
נישט געהערט האָסט מײַן געװײן,
װען געבליבן בין איך אַלײן.

מיך צו דער חופּה נישט געפֿירט,
קײן חופּה־קלײד נישט אױפֿגענײט
בלױז ליבשאַפֿט אין מײַן האַרץ פֿאַרזײט,
צום ייִדיש ליד, פֿון קלײנערהײט.

און כ’טראָג דײַן ליד אַרום מיט זיך,
און װען ס’איז קאַלט, דערװאַרעמט מיך
דער זיסער ניגון פֿון דײַן ליד.
און װוּ איך גײ און װוּ איך שטײ,
אין װײַטן װעג, אין שװערן װעג,
ביסטו מיט מיר.

אַן אוצר איז פֿאַר מיר דײַן ליד,
איך היט עס אָפּ,
װי אַן אױג אין קאָפּ:
דײַן ליד, דעם ניגון און דײַן קול,
װאָס האָט פֿאַרכּישופֿט מיך אַ מאָל.
2000
אַ שטראַל פֿון האָפֿן, מאָנטרעאַל,2004

A MAMES VUNTSH

Shtarbn vil ikh in der shtil,
Az keyner, keyner zol nisht hern,
Ikh vil nisht, kind, dayn ru tseshtern,
Du zolst fargisn heyse trern.

Host ufgeboyt a nest aleyn
Un in dayn nest – tsvey feygl zingen.
Zoln in nest nor lider klingen,
Ikh vil nisht hern keyn geveyn.

Bald veln oysglaykhn di fliglen,
Di kleyne feygelekh di tsvey un flien,
Un zoln keyn volkn zey nisht shtern,
Zol shtendik zayn der himl bloy.
1992
A shtral fun hofn, Montreal, 2004

GEVIDMET  DER MAMEN

Nisht lang hostu geglet mayn kop
Nisht lang mayn tsop geflokhtn,
Nisht lang farkisheft mit dayn lid,
Vi shnel alts iz farfloygn.

Nisht bagleyt in langn vegn,
In shvern veg, in “yene teg”,
Host nisht gezen, vi kh’bin avek…
Nisht gehert host mayn geveyn,
Ven geblibn bin ikh aleyn.

Mikh tsu der khupe nisht gefirt,
Keyn khupe-kleyd nisht ufgeneyt
Bloyz libshaft in mayn harts farzeyt,
Tsum yidish lid, fun kleynerheyt.

Un kh’trog dayn lid arum mit zikh,
Un ven s’iz kalt, dervaremt mikh,
Der ziser nign fun dayn lid.
Un vu ikh gey un vu ikh shtey,
In vaytn veg, in shvern veg,
Bistu mit mir.

An oytser iz far mir dayn lid,
Ikh hit es op,
Vi an oyg in kop:
Dayn lid, dem nign un dayn kol,
Vos hot farkisheft mikh a mol.
2000
A shtral fun hofn, Montreal, 2004

Grunia Slutzky-Kohn (1928 –)
was born in Grodno, Poland. She received a secular education and went to a Yiddish secular school in Grodno until 1939 . Her mother died of illness during the war when Grunia was 13 years old. Her father perished in Auschwitz. She escaped the Nazis with a group of eight young girls who fled through  Belarus to Kazakhstan.  In April, 1942 she made her way to Siberia and worked in an ammunition factory in Seversk. In order to study she walked 60 kilometers to the big city of Sverdlovsk, where she was accepted in a technical school at night. In her loneliness she started, at the age of 15, to write poetry in Russian. In 1946 she finished high school and was accepted in the pedagogical Institute for Foreign Languages and received her master’s degree there in 1950.  That year she began teaching in a high school in Pervouralsk, Siberia and married. A year later she joined her husband in Rovno, Ukraine  where she taught high school and then taught German language and did translations for 16 years in a medical school.

She came to Montreal, Canada in 1977 and started to write Yiddish poetry in 1983.  She published 10 books in Yiddish, poetry and prose, three of them for children.  The first book, Lider un Proze (Poetry and Prose) received an award from the Central Jewish Committee of Mexico in 1989. Her book Kuk nit troyerik azoy in fenster (Don’t look so sadly in the window) was awarded the Jewish Book Committee’s prize for Yiddish literature in Toronto in 1995. The same year  her poem “Zay gegrist, Yerusholayim” (Salut to Jerusalem) was awarded the Yiddish prize in the quadrilingual poetry competition in Quebec, in honor of 3000 years of Jerusalem.  Grunia Kohn is active in the Russian-Jewish community in Montreal.  She writes poetry and short stories and will soon be publishing her tenth book of poetry and short stories, Der tsvantsikster yorhundert (The twentieth century)  in three languages: English, Russian and mostly Yiddish.  She has two daughters and two grandsons.

A Mother’s Wish

I would like to die quietly
So that no one, no one will hear
I do not want to spoil your rest, my child,
Or have you shed a tear.

You built a nest all by yourself
And in your nest – two birdies sing.
No crying do I want to hear
Only the sound of songs should ring.

Soon they’ll straighten and spread their wings
Those little birds will fly, those two,
And may no cloud hinder them
May their skies always be blue.
1992
Tr. Sheva Zucker

* * *  To Mother

Not long did you caress my head,
Not long did you braid my hair,
Not long did you enchant me with your song
How quickly everything has gone.

You didn’t accompany me on the long road,
The difficult road, in “those days,”
You didn’t see, how I went away…
You didn’t hear my cry and groan,
When I was left myself, alone.

You didn’t sew for me a wedding gown
Nor lead me to the canopy,
Only love did you sow in my young heart
For Yiddish song and poetry.

I carry your song around with me,
And when it’s cold how warm to me
Is the sweetness of its melody.
No matter where I go and where I stand
On the road so long and  hard
You are with me.

A treasure is your song for me,
And so I cherish it
Like something dear:
Your song, your voice and melody
That in days gone by enchanted me.
Tr. Sheva Zucker

 

33. Chaim Leib Fox – My Mother’s Yiddish Prayer

Mayn mames yidishe tfile – Audio

English follows Yiddish.

חיים־לײב פֿוקס (1897־1984)
איז געבױרן געװאָרן אין לאָדזש, פּױלן. ער האָט געשטרעבט צו װעלטלעכקײט אַפֿילו װי אַ ישיבֿה־בחור, און איז געװען אַקטיװ בײַם פֿאַרלײגן דער גרופּע ייִדישע שרײַבערס אין לאָדזש. ער איז געװאָרן אַ חבֿר אין בונד און דערנאָך אַריבער אין דער ציוניסטישער אַרבעטער־באַװעגונג.  צו 17 יאָר האָט ער שוין אָנגעהױבן דרוקן אַרטיקלען און לידער אין זשורנאַלן און צײַטונגען און האָט דעבוטירט מיט לידער אין פֿאָלקסבלאַט; נאָך דעם האָט ער זיך אָפֿט געדרוקט אין פֿאַרשײדענע פּובליקאַציעס. ער האָט אַרױסגעגעבן זײַן ערשטן באַנד לידער דאָרשטיקע לעמער אין 1926. מלחמה־צײַט איז ער געלאָפֿן מיט זײַן טראָגעדיקער פֿרױ קיין ביאַליסטאָק װאָס איז דעמאָלט געװען אונטער די סאָװעטן און דערנאָך קײן קאַזאַכסטאַן. אין 1946 איז ער צוריקגעקומען קײן לאָדזש און איז דערנאָך אַריבער קײן פּאַריז. דאָרטן האָט ער אַרױסגעגעבן נאָך אַ באַנד לידער, שעה פֿון ליד.

אין 1953 האָט ער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק. במשך זײַן לעבן האָט ער אַרױסגעגעבן עטלעכע מאָנאָגראַפֿן און צען ביכער,צווישן זײ, 6 בענד פּאָעזיע. ער האָט באַטראַכט זײַן ליטעראַרישע ביאָגראַפֿיע פֿון די לאָדזשער שרײַבערס לאָדזש של מעלה װי אַ לױבגעזאַנג דער שטאָט װאָס האָט אים גײַסטיק געקאָרמעט און אױסגעפֿורעמט. hיים־לײב האָט אױסגעלעבט זײַנע לעצטע שאַפֿערישע יאָרן אין מאָנטרעאַל, קאַנאַדע, װוּ ער האָט אין 1980 אַרױסגעגעבן דעם לעקסיקאָן  100 יאָר ייִדישע און העברעיִשע ליטעראַטור אין קאַנאַדע. דער באַנד איז נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג אַ װיכטיקער מקור פֿאַר אַ סך ליטעראַרישער פֿאָרשונג איבער דער טעמע. ער איז געשטאָרבן אין ניו־יאָרק.

אַ דאַנק דעם מחברס זון מנחם פֿוקס וואָס האָט אַרײַנגעשיקט דאָס ליד. בײַ וואָך 11 וועט איר געפֿינען נאָך אַ ליד פֿון חיים־לייב פֿוקס — מײַן מאַמע צינדט ליכט.

מײַן מאַמעס ייִדישע תּפֿילה…

מײַן מאַמעס ייִדישע תּפֿילה, איך געדענק זי ביז איצטער,
װי דעם שטערן אין הימל, װאָס מיט אײביקײט בליצט ער…
ער באַלײַכט מײַנע אױגן און װײַזט מיר דעם חידוש,
װוּ די זון און לבֿנה, װאָלטן רעדן אױף ייִדיש.

איך פֿאַרנעם אירע װערטער, װאָס שטראָמען פֿון האַרצן,
װי איר פּשוטע תּפֿילה, װאָס מוטיקט און שטאַרקט זי.
פֿון דעמאָלט עד־היום איך שרײַב זײ, די שורות
פֿון מײַן פֿריִען באַגינען ביז צו די יאָרן פֿון גבֿורה…

איך פֿאַרנעם אירע שעפּטשען, זײ שטײַגן צום באַשעפֿער.
זײ זינגען און קלינגען אין מײַן נשמה אָן אױפֿהער.
געלײַטזעליקט זײ שװעבן צו די העכסטע הײכן,
װאָס נאָר תּמימים, צו זײ קענען גרײכן.

אױך יעצט אין באַגינען איך זע זײ די װערטער
זײ קומען צו מיר פֿון יענע אײביקע ערטער.
װי עס קומען די לידער װאָס איך דאַװן אין ייִדיש
פֿאַר די ייִדישע מאַמעס װאָס האָבן זײער לעבן צום בורא געקידושט…

צו די הימלען אַרויף, מאָנטרעאָל, ציקאָ,1951

MAYN MAMES YIDISHE TFILE

Mayn mames yidishe tfile, ikh gedenk zi biz itster,
Vi dem shtern in himl, vos mit eybikeyt blitst er…
Er balaykht mayne oygn un vayzt mir dem khidesh,
Vu di zun un levone, voltn redn af Yidish.

Ikh farnem ire verter, vos shtromen fun hartsn,
Vi ir poshete tfile, vos mutikt un shtarkt zi.
Fun demolt ad-hayem ikh shrayb zey, di shures
Fun mayn frien baginen biz tsu di yorn fun gvure…

Ikh farnem ire sheptshen, zey shtaygn tsum bashefer.
Zey zingen un klingen in mayn neshome on ufher.
Gelaytzelikt zey shvebn tsu di hekhste heykhn,
Vos nor tmimim, tsu zey kenen greykhn.
Oykh yetst in baginen ikh ze zey di verter
Zey kumen tsu mir fun yene eybike erter.
Vi es kumen di lider vos ikh davn in Yidish
Far di yidishe mames vos hobn zeyer lebn tsum boyre gekidesht…

     Tsu di himlen aruf,  1951

Chaim Leib Fox (Fuks) (1897-1984)
was born in Lodz, Poland. He developed worldly interests even as a yeshiva student, and was soon involved with founding the Yiddish Writers’ Group in Lodz, engaged with the Bund, and then the Zionist workers movement. He began publishing articles and poems in journals and newspapers at the age of 17, debuting with poems in the Folksblatt and he published extensively after that time.  He published his first book of verse Durshtike lemer (Thirsty lambs) in 1926. When war came, he fled with his expecting wife to the Soviet-controlled Bialystok and then to Kazakhstan.  In 1946 he returned to Lodz and subsequently moved to Paris where in 1951 he published another volume of verse, Shoh Fun Lid (Hour of song).

In 1953 he resettled in the United States . Through the course of his lifetime he published several monographs and ten volumes, including six books of poetry. He considered his literary biography of the city of Lodz, Lodzh shel mayle, (Lodz on high)  a paean to the city that nurtured and formed him. Chaim Leib spent his last active years in Montreal, Canada, where in 1980 he produced the literary lexicon, 100 Yor Yiddishe un Hebreishe Literatur in Kanade, (100 Years of Yiddish and Hebrew literature in Canada which serves as a central source of much literary research on this topic to this day.  He died in New York.

Thanks to the poet’s son, Michael Fox, for sending in the poem. See Week 11 for a previous posting of a poem by Chaim Leib Fox (Fuks).

My Mother’s Yiddish Prayer

My mother’s Yiddish prayer.  I remember it still,
Like a star in the heavens, it eternally will
Enlighten my eyes with great revelations
As if the sun and the moon would hold Yiddish conversations.

I swim in her words, that stream from the heart
It’s in her simple prayer that my strength and courage had their start
From days past until now, as I write I immerse
From my dawning to my twilight I hearken to her verse…

I hear her murmured words.  To the Creator they ascend.
They sing and they chime in my soul without end
Gracefully they soar to the highest places
Where only Innocents can leave their traces.

Even now as it dawns, my words come to me
From those rarified intimations of eternity.
From there come my poems, my Yiddish prayers
I offer them to the Yiddish mothers as to the Creator they sanctified theirs…
Tr. by Michael Fox

32. Meylekh Ravitch – The Family Poem; Kaddish

Di Mishpokhe Ravitsh – Audio

Mayn Kadesh – Audio

English follows Yiddish.

מלך ראַװיטש 1893 — 1976

איז דער פּסעװאָדנים פֿון זכריה־חנא בערגנער. ער איז געװען אַ פּאָעט, עסיייִסט, דראַמאַטורג, קולטורעלער טוער און װעלט־אַרומפֿאָרער. ער איז געבױרן געװאָרן אין רעדים, מיזרח־גאַליציע אין אַ הײם װוּ די הױפּט גערעדטע שפּראַכן זײַנען געװען פּױליש און דײַטש. ער האָט געקראָגן אַן אַלגעמײנע װעלטלעכע בילדונג מיט אַ באַגרענעצטן טראַדיציאָנעלן ייִדישן חינוך. ער האָט זיך געלערנט אין אַ האַנדלשול אין סטאַניסלע און האָט געאַרבעט אין אַ באַנק אין לעמבעריק און װין. בעתן ערשטן װעלטקריג האָט ער געדינט אין דער עסטרײַכישער אַרמײ און איז פֿאַרװוּנדעט געװאָרן. זײַן ערשטער באַנד לידער, אױף דער שװעל, 1912 האָט אָפּגעשפּיגלט די נעאָראָמאַנטישע נטיה װאָס האָט כאַראַקטעריזירט די ייִדישע פּאָעזיע אין גאַליציע אין יענער צײַט.

ער האָט גאַנץ יונג אַװעקגעװאָרפֿן זײַן סטאַבילע פּרנסה אין באַנק און האָט באַשלאָסן זיך אָפּצוגעבן אין גאַנצן דער ייִדישער קולטור און ליטעראַטור. ער האָט זיך באַזעצט אין װאַרשע אין 1921 און דאָ האָט ער מעשׂה נס געקענט אָנװענדן זײַנע קענטענישן אין פֿינאַנצן און בוכאַלטעריע אין דינסט פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור: 10 יאָר (1924 — 1934) האָט ער געאַרבעט װי דער סעקרעטאַר פֿון דעם פֿאַראײן פֿון ייִדישע ליטעראַטן און זשורנאַליסטן אין װאַרשע. אין װאַרשע איז ער אױך שטאַרק באַײַנפֿלוסט געװאָרן פֿון די שרײַבערס פּרץ מאַרקיש און אורי־צבֿי גרינבערג. די דרײַ זײַנען געװאָרן דער יאָדער פֿון דער ייִדיש־ליטעראַרישער גרופּע „די כאַליאַסטרע” װאָס איז געװען דער אַװאַנגאַרד פֿון דער ייִדישער עקספּרעסיאָניסטישער ליטעראַטור װאָס האָט רעװאָלטירט קעגן רעאַליזם און איז געװען איבערגעגעבן דער עקספּערימענטאַלער פּאָעזיע.דאָס ביכל נאַקעטע לידער, 1921 האָט אָנגעװיזן אױף ראַװיטשעס נײַע נײגונג צו מאָדערניזם אין דער עקספּרעסיאָניסטישער פֿאָרעם. ראַװיטש האָט פֿאַרלײגט עטלעכע װיכטיקע ליטעראַרישע זשורנאַלן און איז געװען דער מחבר פֿון העכער 20 בענד פּאָעזיע, זכרונות און ליטעראַרישע פּאָרטרעטן. צוזאַמען מיט ישׂראל־יהושע זינגער, פּרץ מאַרקיש און נחמן מײַזעל איז ראַװיטש געװען דער פֿאַרלײגער פֿון ליטעראַרישע בלעטער, דעם הױפּט ליטעראַרישן זשורנאַל אין צװישנמלחמהדיקן פּױלן װוּ ער איז אױך געװען אַ מיטרעדאַקטאָר פֿון 1924 ביז 1926. שפּעטער האָט ער רעדאַקטירט די ליטעראַרישער אָפּטײלונג פֿון דער בונדישער פֿאָלקסצײַטונג. ‏‏

אין דער תּקופֿה צװישן די צװײ װעלט־מלחמות איז ראַװיטש אַרומגעפֿאָרן איבער דער װעלט און האָט נבֿואות געזאָגט אַז די ייִדן פֿון פּױלן און מיזרח־אײראָפּע װעלן מוזן אַנטלױפֿן פֿון יענע מקומות.  אין 1933 האָט ער איבערגעצײַגט אַ גרופּע ייִדישע געשעפֿטלײַט און אינטעלעקטואַלן זײ זאָלן אים שיקן קײן אױסטראַליע צו זוכן דאָרט אַן אָרט פֿאַר אַ ייִדישער הײמלאַנד. דאָס האָט אים געבראַכט אין קימבערלי־געגנט פֿון מערבֿ־אױסטראַליע װאָס האָט אים און אַנדערע אױסגעזען װי דאָס סאַמע װײַטסטע און זיכערסטע אָרט אױף דער װעלט. אָבער ניט געקוקט אױפֿן אינטערעס פֿון דער פֿרײַלאַנד־ליגע פֿאַר דער ייִדישער טעריטאָריאַליסטישער קאָלאָניזאַציע (וואָס האָט זיך דעמאָלט געפֿונען אין לאָנדאָן) און דער אַגיטאַציע אין אויסטראַליע פֿון דעם קאַריזמאַטישן פֿירער פֿון דער ליגע יצחק־נחמן שטײנבערג  פֿון 1939 ביז 1943 איז דער פּלאַן קײן מאָל נישט מקוים געװאָרן. דערצו איז ראַװיטש געפֿאָרן קײן כינע, אַרגענטינע, מעקסיקע און ניו־יאָרק אײדער ער האָט זיך באַזעצט אין מאָנטרעאַל אין 1941 װוּ ער איז געװאָרן אַ װיכטיקע פֿיגור אין דער װעלט פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, קולטור און דערציִונג. אַ סך יאָרן איז ער געװען דער רעדאַקטאָר פֿון דעם ליטעראַרישן אָפּטײל פֿון דער דאָרטיקער צײַטונג, קענעדער אָדלער. ער האָט אױך אָנגעשריבן אַ מחיהדיקעדרײַ־בענדיקע אױסטאָביאָגראַפֿיע, דאָס מעשׂה־בוך פֿון מײַן לעבן. ראַוויטש איז געװען דער טאַטע פֿון דעם באַרימטן אױסטראַלישן/ישׂראלדיקן קינסטלער יאָסל בערגנער און דער ברודער פֿון דעם אױסטראַלישן ייִדישן שרײַבער הערץ בערגנער. ער האָט געװױנט אין מאָנטרעאַל ביז זײַן טויט אין 1976. ‏

דאָס ליד איז געשיבן געוואָרן אין 1921, דעם זעלבן יאָר וואָס ראַוויטשעס ברודער מוניאָ (משה הררי) האָט זיך גענומען דאָס לעבן.ער איז דער זון „אונטער דער ערד” וואָס ווערט דאָ דערמאָנט.

די משפּחה ראַװיטש

און אַז דו ביסט יונג געװעזן,
מוטער מײַנע;
װער קאָן דאָס פֿאַרשטײן, פֿאַר װאָס דו ביסט מײַן מוטער,
דִו, און נישט קײן אַנדערע פֿרױ,
און פֿאַר װאָס ס’איז אַזאַ װילדער צער
דיך צו דערמאָנען.
און צו געדענקען יענע נעכט אָן שלאָף,
װען דער צער פֿון קינדער־האָבן האָט אין דײַן לײַב געשטױסן,
און װען דער שרײַ פֿלעגט גײן דורך אַלע העל באַלױכטענע שטיבער,
װי דאָס הױזגעזינד פֿלעגט װאַך זײַן װאַרטנדיק פֿול שרעק.
די האַלבע שטאָט איז אױף געװען, און דרײַ דאָקטױרים,
און די נײַנציק־יאָרן־אַלטע באָבע שײנדל.
און אַז פֿאַר טאָג האָט דער רבֿ געקלאַפּט צום בעלזער אַ דעפּעשע:
הינדע בת בלימע געװינט, בעט רחמים!
האָט שױן באַלד געװײנט אָן אַ סוף
מיט דיר אין קימפּעט אונדזער דריטער ברודער.
מזל־טובֿ!
װער פֿאַרשטײט דאָס מזל פֿון אַ נײַ־געבױרן קינד,
װאָס װאַקסט פֿונאַנדער װי אַ זונבלום אין דער זון,
פֿרײַ צו אַלע װינטן און צו אַלע נעכט.
הײַנט זענען מיר שױן גרױס,
אַלע דרײַ,
מיט מזלות אַלערלײ, װער אױף דער ערד, װער אונטער דער ערד.

מוטער,
דורך דײַנע האָר גלאַנצט עס הײַנט װײַס,
אַ יעדע פֿון זײ איז אַ סימן
פֿון אַ נאַכט פֿול צער־װאַרטן
אױף אַ װײַסן טאָג אין פֿענצטער.
װידער איז נאַכט,
איך קען דיך,
בײַ אַ פֿענסטער שטײסטו שטאַר;
װי אַ שװאַלב
שלאָגט אָן זיך אָן דער שױב דער געפֿאַנגענער צער,
אױף די פֿענצטער טריפֿט דער אָסיען קאַלט,
אַרום די קױמענס פֿון אָפּגעברענטע הײַזער װױעט, װי אַן אײנזאַמער הונט
דער שטעטלדיקער װינט.
דער טאַטע איז אַלט, מיד, זאָגט ער:
— הינדזיע גײ שױן שלאָפֿן, גײ, דאַרפֿסט דאָך אױפֿשטײן פֿרי.
גײט ער פּריװן, צי די טירן זענען צו
און פֿאַרלעשט די ליכט,
און נאָר אַן אָפּגעריסן בלעכשטיק קלאַפּט אין דאַך
אַלע עטלעכע מינוט.
װי דעם גרױסן זײגערס פֿון דער שרעק פֿון דער גאַנצער װעלט
איז דאָס קלאַפּן,
און װילד לױפֿט אום אין שטוב דעם טאַטנס מידע, ערשטע כראָפּען,
מיר אָבער, די זין, די דערװאַקסענע
װאָגלען אױף דער װײַטער װעלט:
װער אױף דער ערד, װער אונטער דער ערד.
1921
נאַקעטע לידער, 1921
די לידער פֿון מײַנע לידער, 1909־1954

אין דעם ליד דערמאָנט ראַװיטש זײַן מאַמען, הינדע בערגנער, װאָס האָט, געמוטיקט פֿון אירע זין, געשריבן אַ באַנד זכרונות אין די לאַנגע װינטערנעכט. דאָס שרײַבן אַ ליטעראַריש װערק איז פֿאַר אַ פֿרױ ניט געװען קײן אָנגענומענע זאַך. אין דער הקדמה צו דעם ביכל שרײַבן אירע זין, „אַז די זין האָבן פֿאָרגעלײגט — און שױן גענוג שפּעט, ערשט אין יאָר 1937 — אַז די מאַמע זאָל שרײַבן אירע זכרונות, האָט זי זיך מיט אַ הײסן גײַסטיקן הונגער צוגעכאַפּט דערצו. ענדלעך איז איר חלום פֿאַרװיקלעכט. זי װעט מעגן שרײַבן און זיך נישט דאַרפֿן מיט דעם שעמען. ביז איצט, אַז אירע זין האָבן אַ מאָל, ערגעץ־װוּ אין ביכער באַהאַלטענע, באַמערקט אירע נאָטיצן און אַפֿילו לידער אין װײַסע פֿערזן, פֿלעגט זי רױט װערן פֿאַר בושה װי אַ קלײן קינד, װאָס האָט געטאָן גאָט װײסט װאָס פֿאַר אַ זאַך. ‏

מײַן קדיש צום יאָרצײַט פֿון מײַן טאַטן

און אַז דער טאַטע איז געשטאָרבן און די שיבֿעה־טעג זענען שױן אַװעק,
האָט זיך די מאַמע אונדזערע פֿון שיבֿעה־בענקעלע אױפֿגעשטעלט
צו שרײַבן דרײַ בריװ צו די זין; אײנעם קײן צפֿון, אײנעם קײן דרום
און אײנעם אױף יענער װעלט.

צו אַלע דרײַ האָט זי אין זעלבן נוסח פּשוט און פּראָסט װי אַ ליד געשריבן:
— און װי אַזױ דער קראַנקער טאַטע האָט זי אַ רוף געטאָן אין מיטן דער נאַכט,
און װי אַזױ ער האָט דעם טױט קראַנקן קאָפּ אױף אירע אַקסלען אָנגעשפּאַרט,
און שטיל, װי אַ קראַנקער, געפֿאַלענער פֿױגל די שװאַרצע אױגן אױף אײביק פֿאַרמאַכט.

און נאָך האָט זי געשריבן: — — און װי אַזױ זי האָט דעם טאַטנס קאָפּ פֿון אַקסל אירן
אַראָפּגענומען און אױפֿן קישן געלײגט, און װי װאַרעם ס’איז געװען זײַן טױטע הױט,
און די געקרײַזלטע האָר אױפֿן קאָפּ, װאָס זי האָט אַזױ ליב געהאַט, נאָך נישט אין גאַנצן גרױ.
און װי זײ האָבן אַלץ זיך נאָך געקרײַזלט דין װי זײַד, אַפֿילו נאָכן טױט.

די מאַמע אונדזערע איז אַ שװײַגנדיקע, גרױסע דיכטערין,
און װײסט אַפֿילו נישט, אַז זי פֿאַרמאָגט אַזאַ מין הימלישן טאַלענט.
און גרױס איז זי, װײַל נאָר אין דער נשמה און אין האַרץ איז זי אַ דיכטערין,
און מיר — די זין אירע — זענען שרײַבער נאָר מיט פֿעדערן אין די הענט —

אָבער צוריק צו די בריװ: און נישט אין זעלבן נוסח האָט די מאַמע די בריװ געענדיקט:
אונדז, די אױף דער ערד, דעם אײנעם אין צפֿון און דעם אײנעם אין דרום, אונדז צװײ
האָט זי געהײסן אײביק דעם טאַטנס נאָמען האַלטן הײליק און שײן,
און דעם אױף יענער װעלט: און איצט מײַן זון, נעם אים אױף װי ס’פּאַסט אַ זון, װאָס איז געטרײַ.

אָט אַזױ האָט די מאַמע צעשיקט נאָכן טאַטנס טױט דרײַ בריװ צו אירע דרײַ זין,
קײן צפֿון אײנעם, און דעם צװײטן קײן דרום פֿון דעם שטיק אומעט, װאָס רופֿט זיך ערד.
און דעם דריטן בריװ אױף דער אמתער װעלט. און פּינקטלעך האָבן די זין די בריװ באַקומען.
די קעפּ געבױגן און לאַנג אין דער װעלטנאַכט פֿון זײער געליבטן טאַטן געקלערט.
1941
67 לידער פֿון די לעצטע פֿינף־זעקס יאָר
די לידער פֿון מײַנע לידער, 1909־1954

DI MISHPOKHE RAVITSH

Un az du bist yung gevezn,
Muter mayne;
ver kon dos farshteyn, far vos du bist mayn muter,
Du, un nisht keyn andere froy,
Un far vos s’iz aza vilder tsar
Dikh tsu dermonen.
Un tsu gedenken yene nekht on shlof,
Ven der tsar fun kinder-hobn hot in dayn layb geshtoysn,
Un ven der shray flegt geyn durkh ale hel baloykhtene shtiber,
Vi dos hoyzgezind flegt vakh zayn vartndik ful shrek.
Di halbe shtot iz af geven, un dray doktoyrim,
Un di nayntsik-yorn-alte bobe Sheyndl.
Un az far tog hot der rov_ geklapt tsum belzer a depeshe:
Hinde bas_  blime gevint, bet rakhmim rakhmem!
Hot shoyn bald geveynt on a sof
Mit dir in kimpet undzer driter bruder.
Mazl-tov!
Ver farshteyt dos mazl fun a nay-geboyrn kind,
Vos vakst funander vi a zunblum in der zun,
Fray tsu ale vintn un tsu ale nekht.
Haynt zenen mir shoyn groys,
Ale dray,
Mit mazoles alerley,Ver af der erd, ver unter der erd.

Muter,
Durkh dayne hor glantst es haynt vays,
A yede fun zey iz a simen
Fun a nakht ful tsar-vartn
Af a vaysn tog in fenster.
Vider iz nakht,
Ikh ken dikh,
Bay a fenster shteystu shtar;
Vi a shvalb
Shlogt on zikh on der shoyb der gefangener tsar,
Af di fenster trift der osyen kalt,
Arum di koymens fun opgebrente hayzer voyet, vi an eynzamer hunt
Der shtetldiker vint.
Der tate iz alt, mid, zogt er:
– Hindzye gey shoyn shlofn, gey, darfst dokh ufshteyn fri.
Geyt er privn, tsi di tirn zenen tsu
Un farlesht di likht,
Un nor an opgerisn blekhshtik klapt in dakh
Ale etlekhe minut.
Vi dem groysn zeygers fun der shrek fun der gantser velt
Un dos klapn,
Un vild loyft um in shtub dem tatns mide, ershte khropen,
Mir ober, di zin, di dervaksene
Voglen af der vayter velt:
Ver af der erd, ver unter der erd.
1921
Nakete lider, 1921
Di lider fun mayne lider, 1909-1954

MAYN KADESH TSUM YORTSAYT FUN MAYN TATN

Un az der tate iz geshtorbn un di shive-teg zenen shoyn avek,
Hot zikh di mame undzere fun shive-benkele oyfgeshtelt
Tsu shraybn dray briv tsu di zin; eynem keyn tsofn, eynem keyn dorem
Un eynem af yener velt.

Tsu ale dray hot zi in zelbn nusekh poshet un prost vi a lid geshribn:
– Un vi azoy der kranker tate hot zi a ruf geton in mitn der nakht,
Un vi azoy er hot dem toyt krankn kop af ire akslen ongeshpart,
Un shtil, vi a kranker, gefalener foygl di shvartse oygn af eybik farmakht.

Un nokh hot zi geshribn: – – Un vi azoy zi hot dem tatns kop fun aksl irn
Aropgenumen un afn kishn geleygt, un vi varem s’iz geven zayn toyte hoyt,
Un di gekrayzlte hor afn kop, vos zi hot azoy lib gehat, nokh nisht in gantsn groy.
Un vi zey hobn alts zikh nokh gekrayzlt din vi zayd, afile nokhn toyt.

Di mame undzere iz a shvaygndike, groyse dikhtern,
Un veyst afile nisht, az zi farmogt aza min himlishn talent.
Un groys iz zi, vayl nor in der neshome un in harts iz zi a dikhtern,
Un mir – di zin ire – zenen shrayber nor mit federn in di hent –

Ober tsurik tsu di briv: Un nisht in zelbn nusekh hot di mame di briv geendikt:
Undz, di af der erd, dem eynem in tsofn un dem eynem in dorem, undz tsvey
Hot zi geheysn eybik dem tatns nomen haltn heylik un sheyn,
Un dem af yener velt: Un itst mayn zun, nem im uf vi s’past a zun, vos iz getray.

Ot azoy hot di mame tseshikt nokhn tatns toyt dray briv tsu ire dray zin,
Keyn tsofn eynem, un dem tsveytn keyn dorem fun dem shtik umet, vos ruft zikh erd.
Un dem dritn briv af der emeser velt. Un pinktlekh hobn di zin di briv bakumen.
Di kep geboygn un lang in der veltnakht fun zeyer gelibtn tatn geklert.
1941
67 lider fun di letste finf-zeks yor, 1946
Di lider fun mayne lider, 1909-1954

Portrait by Sylvia Ary

Meylekh Ravitch (1893 – 1976)
is the pseudonymn of Zekharye-Khone Bergner,  poet, essayist, playwright,  cultural activist and world traveller. He was born in Radymno, eastern Galicia  into a home where the main spoken languages were Polish and German. He received a general secular education with a limited traditional Jewish education. He studied commerce and went to work at an early age as a bank clerk. As a young man, he lived in Lemberg (Lvov)  and Vienna.  At the outbreak of the First World War, he was drafted into the Austrian army and wounded at the front.
His first volume of poetry, Af der shvel (On the Threshold; 1912) reflected the neoromantic trend that characterized Yiddish poetry in Galicia at that time.
Deciding to devote his life to the culture and literature of Yiddish he moved to Warsaw in 1921. Here he miraculously was able to put his skills in finance and bookkeeping to work  in the service of Yiddish literature and served for 10 years (1924 – 1934)  as the executive-secretary of the Association of Jewish writer and Journalists in Warsaw. Here  he was strongly influenced by the writers Peretz Markish and Uri Zvi Greenberg. These three writers were the nucleus of the Yiddish literary group Di khalyastre (The gang), a group at the vanguard of Yiddish expressionist literature that revolted against realism and was devoted to experimental offbeat poetry. The book Nakete lider (Naked Poems; 1921) signaled Ravitch’s turn toward modernism in its expressionist form. He founded several prestigious literary journals and was the author of more than 20 volumes of poetry, memoirs and literary sketches. Along with Israel Joshua Singer, Markish, and Nakhmen Mayzel, Ravitch was a cofounder of the main literary journal in interwar Poland, Literarishe bleter (Literary Pages), which he also coedited from 1924 to 1926. Later he edited the literature page of the Bundist daily Folks-tsaytung.
In the period between the two world wars, Ravitch travelled widely throughout the world warning that the Jews of Poland and Eastern Europe must flee to avoid the coming conflict that he foresaw. In 1933 He persuaded a group of Jewish businessmen and intellectuals to send him to Australia in search of a site for a Jewish homeland. This quest took him to the the Kimberley region in Western Australia which seemed to him the furthest and safest place in the world. But despite further interest from the London-based Freeland League and the presence in Australia from 1939 to 1943 of its co-founder, Dr Isaac-Nachman Steinberg,  this plan never came to fruition. In addition he  travelled to China, Argentina, Mexico and New York before settling in Montreal in 1941, where he became a catalyst for Yiddish literature, education and cultural activities. For many years was the editor of the literary section of the newspaper,  Kenader odler (Canadian Eagle). He also wrote a three-volume autobiography, Dos mayse-bukh fun mayn lebn (The Storybook of My Life).  He was the father of famed Australian/Israeli artist Yosl Bergner and brother of Yiddish writer Hertz Bergner.  He remained in Montreal until his death in 1976.

This poem was written in 1921, the same year Ravitsh’s brother, Moyshe Harari committed suicide, hence the reference to the son “under the ground.”

The Family Poem

and know that you were young
and were my mother
though wondering still that you should be my mother
you and not some other woman
and why it should cost me so much pain
remembering you –
and remembering those sleepless nights
the pain of childbirth thrust itself into you body
and how the cry ran through all those well-lit rooms
where the family waited sleepless and in terror
half the town up and three doctors
and Sheyndl too your ninety-year-old grandmother
and at dawn our rabbi sent a wire to the Belzer rebbe:
Hindeh, child of Blume, labors: beg for mercy!

there were tears by then and no end of it
you in childbed with a third brother coming –
Mazl-tov!
but who can measure a newborn’s luck
luck of a sunflower out in the sun
exposed to all winds and all nights?
now we’re grown –
three brothers –
luck’s gone different ways –
above ground or under it
mother
there’s white in your hair now
each hair a token
of a night’s waiting in pain
for a white dawn to come to your window –
now it’s night again
and I see you –
you’re standing silent at a window –
the pain of it beats on the glass like a bird –
asian frost melts on the windowpane –
like a beaten dog
from the chimneys of burned-out houses
the shtetl wind’s howling

father’s old, he’s tired, he says:
go to sleep, Hindzele, you’ll be getting up early
then goes to check if the doors are shut
and turns down the light –
and there’s only a torn piece of tin beating on the roof
every couple of minutes –
fear in that sound
like the stroke of the great clock that beats for the world –
and the wildness of my father’s first, tired snoring
breaks through the room

and your sons, all grown
adrift now in this monster of a world
above ground or under it
Tr. by Jerome Rothenberg
A Treasury of Yiddish Poetry edited by Irving Howe and Eliezer Greenberg, 1969

Ravitches mother, memoirist Hinde Bergner

The translation by Nathan Halper does not include one verse which deals with Ravitsh’s mother, Hinde Bergner. I have translated it and it appears in red.  Bergner herself, encouraged by her sons,  wrote a memoir called In di lange vinternekht (On long winter nights) now available in translation by Justin Cammy. Writing for a woman of her time was not a naturally accepted thing. In the forward to the book her sons write, “When her sons suggested – and this quite late, only in the year 1937 – that our mother should write her memoirs, she set herself to it with a fervent spiritual hunger. Finally, her dream was realized. Until now, when her sons sometimes noticed, somewhere hidden in books, her notes and even poems in free verse, she would blush with shame like a small child who had done God knows what. . . ” I hope this background will illuminate the added verse.

Kaddish

When he was dead, when mourning was over,
Our mother got up form the mourner’s bench
To write letters to her sons: one north, one south,
One to the other world.
All began the same way:
How our sick father called to her in the night,
Put his head on her shoulder
And, like a fallen bird, silently closed his black eyes.

She lifted his head from her shoulder
And put it back on the pillow. His skin was warm.
The hair she had always loved – it was not yet entirely gray –
Was curly, find as silk, even after he was dead.

Our mother is a silent, great poet,
And does not even know that she possesses this heavenly talent.
And she is great because only in her soul and in her heart is she a poet,
And we – her sons – are writers only with pens in our hands –

But back to the letters:
The letters ended in a different way.
The living – north, south –
Were told to cherish his name.
The one in the other world: Greet him in proper fashion!

That is how our mother wrote three letters to her sons.
One north, one south,
One in the real world.

The sons received them,
They bowed their heads.
In the night, they thought of their beloved father.
Nathan Halper,  A Treasury of Yiddish Poetry

.

31. Chava Rosenfarb – Child; A Dress for my Child;

Rosenfarb Leyent_-A_Kleyd far mayn kind

Kind – Audio

 A kleyd far mayn kind – audio

חוה ראָזענפֿאַרב (1923 — 2011)
איז אַ פֿירנדיקע פּערזענלעכקייט אין דער נאָכמלחמהדיקער ייִדישער ליטעראַטור. אַ געבוירענע אין לאָדזש, פּוילן האָט זי דאָרטן זיך געלערנט אין אַ ייִדישער שול און דערנאָך פֿאַרענדיקט אַ פּוילישע גימנאַזיע. ווי אַ קינד האָט זי ליב געהאַט פּאָעזיע און האָט צו 8 יאָר אָנגעהויבן שרײַבן. פֿון 1940 ביז 1944 האָט זי געלעבט אין לאָדזשער געטאָ. דאָרטן האָט זי אויסגעגאָסן איר האַרץ אין לירישער פּאָעזיע וואָס מע האָט שפּעטער צוגענומען בײַ איר אין אוישוויץ. איר ערשטע זאַמלונג געטאָלידער, די באַלאַדע פֿון נעכטיקן וואַלד, איז אַרויס אין לאָנדאָן אין 1947. נאָך דער מלחמה איז ראָזענפֿאַרב אַריבער קיין בעלגיע און אין 1950 האָט זי אימיגרירט קיין מאָנטראַל. ווען זי האָט אײַנגעזען אַז נישט פאָעזיע און נישט דראַמע קענען אויסדריקן די גאַמע און טיפֿקייט פֿון אירע עמאָציעס איז זי אַריבער צו בעלעטריסטיק. אין 1972 האָט זי אַרויסגעגעבן איר מײַסטערווערק, דער בוים פֿון לעבן, אַ טרילאָגיע וועגן לאָדזשער געטאָ.
צי אין פּאָעזיע, דראַמע, דערציילונג אָדער ראָמאַן, פֿליסן אַלע ראָזענפֿאַרבס ווערק פֿון אירע איבערלעבונגען בשעת דעם חורבן. ווי זי אַליין האָט עס אויסגעדריקט אין אַן אינטערוויו פֿאַר ראַדיאָ סי־בי־סי (2001), “די געטאָ איז געווען די ערד אויף וועלכער איך בין טאַקע אויסגעוואָקסן… אין געטאָ איז דער מענטש געווען נשמה־נאַקעט. דאָס וואָס איך האָב דאָרטן געזען, דאָס וואָס איך האָב זיך דאָרטן געלערנט האָט מיר געגעבן מײַן פּערספּעקטיוו אויף דער מענטשלעכער עקסיסטענץ, אויף מענטשן, אויפֿן לעבן בכלל”.
ראָזענפֿאַרב האָט באַקומען אַ סך ליטעראַרישע פּרעמיעס און כּיבודים, צווישן אַנדערע די י.־י. סיגאַל־פּרעמיע, 1993, די מאַנגער־פּרעמיע, 1979, און אַ כּבֿוד־דאָקטאָראַט פֿון לעטברידזשער אוניווערסיטיט אין דער קאַנאַדער שטאָט מיטן זעלבן נאָמען אין וועלכער זי האָט געוווינט ביז זי איז געשטאָרבן. די לידער דאָ, מיט נאָך אָ סך אַנדערע,  וועלן באַלד אַרויס אין דער ענגלישער איבערזעצונג אין דעם באַנד Exile at Last. די ייִדיש־ליגע גרייט אויך אַ פֿילם וועגן איר אונטערן רעזשי פֿון דזשאַש וואַלעצקי.

צו לייענען נאָך וועגן חוה ראָזענפֿאַרבן גייט אויף chavarosenfarb.com

קינד

אַ מאָל האָבן בלומען געבליט
אַזױ בלײך אױף מײַן שטוביקן פֿענסטער —
הײַנט בליט אױף ליפּ פֿון מײַן קינד
פֿון שמײכלען, דער שמײכל דער שענסטער.

אַ מאָל האָב איך לידער געשפּינט
און דער ניגון — אַ קױם, קױם געהערטער.
הײַנט איז מײַן ניגון — אַ קינד
און מײַן שװײַגן זינגט העלער פֿון װערטער.

אַ מאָל האָב איך פֿרײדן געזוכט —
און הײַנט קום איך פֿרײדן צו געבן
צום גרױסן בלױ־אױגיקן ליכט,
װאָס שפּרײַזט דורך דער לענג פֿון מײַן לעבן.
אַרױס פֿון גן־עדן, 1965

אַ קלײד פֿאַר מײַן קינד

איך װאָלט דיר אױפֿגענײט אַ קלײד, מײַן קינד,
פֿון לױטערער, טיולענער פֿרײד
און װאָלט דײַן קאָפּ באַצירט מיט אַ הוט
פֿון צעשמײכלטן, זוניקן זײַד.

איך װאָלט דיר אָנגעטאָן אַ פּאָר פּאַנטאָפֿל
פֿון דורכזיכטיקן, שװעבנדיקן גלאָז
און װאָלט דיך אַרױסגעלאָזן פֿון מײַן טיר
מיט בוקעטן פֿון צוזאָג, פֿון גרין און פֿון ראָז.

איז אָבער דרױסן אַזױ קאַלט, מײַן קינד,
און ס’לױערט אױף דיר דרױסן אַ הפֿקרער װינט.
ער װעט צעפֿליקן דאָס טיולענע קלײדל פֿון פֿרײד,
באַכליאַפּעט װעט װערן דײַן היטל פֿון זוניקער זײַד.

צעשפּליטערן װעלן די שיכלעך פֿון דינינקן גלאָז,
אין בלאָטע װעט ליגן דער צוזאָג פֿון גרין און פֿון ראָז.
שױן הער איך פֿון װײַטן דײַן הילפֿלאָז, דײַן קינדיש געװײן:
מאַמעלע, לאָז מיך ניט איבער אַלײן!

װאָלט איך דיר אױפֿגענײט אַ קלײד, מײַן קינד,
פֿון מײַן אײגענעם טונקעלן צער
און דיר איבערגעניטשעװעט מײַן הוט פֿון דערפֿאַרונג
צו באַשירמען דיך פֿון דער געפֿאַר.

װאָלט איך דיר אָנגעטאָן מײַנע אײגענע שיך,
געקאָװעטע מיט נעגל פֿון שטעכיקער פּײַן,
און װאָלט דיך אַרױסגעלאָזט פֿון מײַן טיר
מיט אַ טאַשלאָמפּ פֿון חכמה, פֿון װיסנדיקן שײַן.

איז אָבער דרױסן אַזױ קאַלט, מײַן קינד,
און ס’לױערט אױף דיר דרױסן אַ הפֿקרער װינט.
ער װעט צעפֿליקן דאָס פֿאַלדיקע קלײד פֿון מײַן צער,
אַנטבלױזן דײַן בוזעם פֿאַר פּחד, דײַן קאָפּ פֿאַר געפֿאַר.

און זינקען װעלן די נעגלדיקע שיך אין אַ זומפּיקער נעץ.
דער טאַשלאָמפּ פֿון חכמה װעט װערן דאָס אױג פֿון אַ לץ…
שױן הער איך פֿון װײַטן דײַן הילפֿלאָז, דײַן קינדיש געװײן:
מאַמעלע, לאָז מיך ניט איבער אַלײן!

אַזאַ שלימזלדיקע נײטאָרין דײַן מאַמע,
קען קײן קלײד ניט נײען פֿאַר איר קינד.
שטעכט און שטעכט און צעבלוטיקט בלױז איר אײגענע נשמה
און איר קאָפּ פֿאַרנאַרישט און איר אױג פֿאַרבלינדט.

אָ, אַלץ װאָס כ’קען דיר אױפֿשטעכן, מײַן ליכטיק גאָלדן קינד,
איז אַ לײַװנט העמד פֿון ליבשאַפֿט, גאָרניט מער.
אַלץ װאָס כ’קען דיר מיטגעבן ― איז ברכות
אין אַ הײסער שאָל פֿון מײַנס אַ טרער.

און לאָזן אין דרױסן, קינד, מוז איך דיך לאָזן אַלײן.
אפֿשר אין העמדלעך פֿון ליבע איז לײַכטער צו לערנען זיך גײן.
זיץ איך און שטעך און איך שטעך צװישן שטוביקע װענט
און ס’פֿלאַטערט אין מיר דאָס האַרץ און ס’ציטערן בײַ מיר די הענט.
אַרױס פֿון גן־עדן, 1965

KIND

A mol hobn blumen geblit
Azoy bleykh af mayn shtubikn fenster –
Haynt blit af lip fun mayn kind
Fun shmeykhlen, der shmeykhl der shenster.

A mol hob ikh lider geshpint
Un der nign – a koym, koym geherter.
Haynt iz mayn nign – a kind
Un mayn shvaygn zingt heler fun verter.

A mol hob ikh freydn gezukht –
Un haynt kum ikh freydn tsu gebn
Tsum groysn bloy-oygikn likht,
Vos shprayzt durkh der leng fun mayn lebn.
Aroys fun gan-eydn, 1965

A KLEYD FAR MAYN KIND

Ikh volt dir ufgeneyt a kleyd, mayn kind,
Fun loyterer, tyulener freyd
Un volt dayn kop batsirt mit a hut
Fun tseshmeykhltn, zunikn zayd.

Ikh volt dir ongeton a por pantofl
Fun durkhzikhtikn, shvebndikn gloz
Un volt dikh aroysgelozn fun mayn tir
Mit buketn fun tsuzog, fun grin un fun roz.

Iz ober droysn azoy kalt, mayn kind,
Un s’loyert af dir droysn a hefkerer vint.
Er vet tseflikn dos tyulene kleydl fun freyd,
Bakhlyapet vet vern dayn hitl fun zuniker zayd.

Tseshplitern veln di shikhlekh fun dininkn gloz,
In blote vet lign der tsuzog fun grin un fun roz.
Shoyn her ikh fun vaytn dayn hilfloz, dayn kindish geveyn:
Mamele, loz mikh nit iber aleyn!

Volt ikh dir ufgeneyt a kleyd, mayn kind,
Fun mayn eygenem tunkeln tsar
Un dir ibergenitshevet mayn hut fun derfarung
Tsu bashirmen dikh  fun der gefar.

Volt ikh dir ongeton mayne eygene shikh,
Gekovete mit negl fun shtekhiker payn,
Un volt dikh aroysgelozt fun mayn tir
Mit a tashlomp fun khokhme, fun visndikn shayn.

Iz ober droysn azoy kalt, mayn kind,
Un s’loyert af dir droysn a hefkerer vint.
Er vet tseflikn dos faldike kleyd fun mayn tsar,
Antbloyzn dayn buzem far pakhed, dayn kop far gefar.

Un zinken veln di negldike shikh in a zumpiker nets.
Der tashlomp fun khokhme vet vern dos oyg fun a lets…
Shoyn her ikh fun vaytn dayn hilfloz, dayn kindish geveyn:
Mamele, loz mikh nit iber aleyn!

Aza shlimazldike neytorin dayn mame,
Ken keyn kleyd nit neyen far ir kind.
Shtekht un shtekht un tseblutikt bloyz ir eygene neshome
Un ir kop farnarisht un ir oyg farblindt.

O, alts vos kh’ken dir ufshtekhn, mayn likhtik goldn kind,
Iz a layvnt hemd fun libshaft, gornit mer.
Alts vos kh’ken dir mitgebn – iz brokhes
In a heyser shol fun mayns a trer.

Un lozn in droysn, kind, muz ikh dikh lozn aleyn.
Efsher in hemdlekh fun libe iz laykhter tsu lernen zikh geyn.
Zits ikh un shtekh un ikh shtekh tsvishn shtubike vent
Un s’flatert in mir dos harts un s’tsitern bay mir di hent.
Aroys fun gan-eydn, 1965

Chava Rosenfarb (1923-2011)
was a leading figure in post-World War II Yiddish literature. Born in Lodz, Poland in 1923 she completed secular Yiddish school and Polish gymnasium in this center of Jewish life. She loved poetry and began writing at age eight. Like many Jews of the city Rosenfarb was incarcerated in the Lodz ghetto from 1940 to 1944. Here she wrote reams of lyric poems which were wrested from her in Auschwitz. Her first collection of ghetto poems, Di balade fun nekhtikn vald [The Ballad of Yesterday’s Forest], was published in London in 1947. After the liberation she moved to Belgium and remained there until 1950 when she immigrated to Montreal. Finding that neither poetry nor drama could begin to express the range and depth of her feelings about the Holocaust, Rosenfarb turned to fiction. In 1972 she published what is considered her masterpiece, Der boym fun lebn [The Tree of Life], a three-volume novel about the Lodz ghetto.
Whether in poetry, drama, short story or novel, all of Rosenfarb’s work speaks from her experience during the Holocaust. As she herself said in an interview for CBC Radio (2001), “The ghetto was the soil on which I really grew,…  What I saw, what I learned there gave me my outlook on the human condition, on how people are, on life in general.”

Among the many awards and honors Rosenfarb has received are the I.J. Segal prize, 1993, the Manger Prize,1979, and an honorary PhD from the University of Lethbridge, in the Canadian city by the same name, in which she resided until her recent death. The poems featured here and many more will soon be available in English translation in the forthcoming volume, Exile at Last to be published by Guernica Editions of Toronto/Montreal. The League for Yiddish is also producing a film about her under the direction of Josh Waletzky.

To learn more about Chava Rosenfarb go to: chavarosenfarb.com

Child

Once flowers would glimmer thin and pale
On the windowsill in my room.
Today on the lips of my child
Glow smiles like the brightest blooms.

Once I would spin languid songs
with a lilt of barely heard chords.
Today my best poem’s a child.
My silence sings brighter than words.

Once I would follow delights—
Today I supply them and gather
The blue-eyed light shining bright
From one end of my life to the other.
Tr. by Chava Rosenfarb

A Dress for my Child
I would sew a dress for you, my child,
out of tulle made of spring’s joyful green,
and gladly crown your head with a diadem
made of the sunniest smiles ever seen.

I would fit out your feet with a pair
of crystal-like, weightless, dance-ready shoes,
and let you step out of the house with bouquets,
bright with the promise of pinks and of blues.

But outside it is cold and dreary, my child,
the wanton winds lurking unbridled and wild.
They will mangle the dress of joy into shreds
And sweep the sun’s smiling crown off your head,

Shatter to dust the translucent glass of your shoes
and bury in mud the dreams of pinks and of blues.
From far away I can hear you call me and moan:
“Mother, mother, why did you leave me alone?”

So perhaps I should sew a robe for you, my child,
out of the cloak of my old-fashioned pain
and alter my hat of experience for you
to shelter you from the ravaging rain?

On your feet I would put my own heavy boots,
the soles studded with spikes from my saviourless past
and guide your way through the door with a torchlight
of wisdom I’ve saved till this hour of dusk.

But outside it is cold and dreary, my child.
The wanton winds lurking unbridled and wild
will rip up the robe sewn with outdated thread,
bare your chest to all danger, to fear bare your head.

The heavy boots will sink in the swamp and will drown,
the light of wisdom  mocked by the laugh of a clown.
From afar I hear you call me and moan:
“Mother, mother, why did you leave me alone?”

What a wretched seamstress your mother is—
Can’t sew a dress for her child!
All she does is prick her clumsy fingers,
cross-stitching her soul, while her eyes go blind.

The only thing that I can sew for you, my sweet, my golden child,
is a cotton shift of the love I store
in my heart. The only thing I can give to light your way
are my tears of blessing; I have nothing more.

So I must leave you outside, my child, and leave you there alone.
Perhaps dressed in clothing of love you will learn better how to go from home.
So I sit here and sew and sew, while in my heart I hope and pray—
my hands, unsteady, tremble; my mind, distracted, gone astray.
Tr. by Chava Rosenfarb
Bridges  15.2 (Autumn 2010)

30. Ida Maza – I Am Among Those Women; Like a child; A Woman’s Prayer

 

Ikh geher – Audio

Vi a kind – Audio

A gebet fun a froy – Audio

English follows Yiddish.

 

 

אײַדע מאַזע (1893 ― 1962)

פֿון דער הײם זשוקאָפֿסקי איז געבױרן געװאָרן אין דאָרף אוגלי, לעבן קאַפּוליע, מינסקער געגנט. איר משפּחה האָט זיך אָנגעקערט מיט דער משפּחה פֿון מענדעלע־מוכר־ספֿרים (אַבראַמאָװיטש), דעם זײדן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור װאָס איז אױך דאָרטן געבױרן געװאָרן. בֿיז 12 יאָר װען זי האָט אימיגרירט קײן אַמעריקע האָט זי געהאַט געלערנט אַן ערך אײן יאָר אין אַ חדר צוזאַמען מיט אירע ברידער. אױסער דעם איז זי געװען אַן אױטאָדידאַקט װאָס האָט געהאַט אַ סך װיסן װעגן דער ענגלישער, אײראָפּעיִשער, אַמעריקאַנער און װעלט־ליטעראַטור. זי האָט זיך באַזעצט אין מאָנטרעאַל צוזאַמען מיט דער משפּחה װען זי איז געװען 14 יאָר אַלט. אין 1912 האָט זי חתונה געהאַט מיט אַלכּסנדר מאַסי (אליה־גרשון םאַזע), אַ קאָמיװאָיאַזשאָר.

מאַזע האָט אָנגעהױבן שרײַבן לירישע לידער אױף ייִדיש נאָך װי אַ מײדל, און בפֿרט קינדער־לידער. איר ערשט װערק, אַרױס אים בוכפֿאָרעם, אַ מאַמע, מאָנטרעאַל; 1931 האָט זי געשריבן נאָכן טױט פֿו איר ערשטן זון, בערנאַרד. נאָך דעם זײַנען אַרױס 4 ביכער פּאָעזיע: — לידער פֿאַר קינדער, װאַרשע; 1936, נײַע לידער, מאָנטרעאַל; 1941, און װאַקסן מײַנע קינדערלעך, מאָנטרעאַל; 1954 ― און אין 1970 דינה, אַן אױטאָביאָגראַפֿישער ראָמאַן. מאַזע האָט זיך געדרוקט אין י.י. סעגאַל און אַ.ש. שקאָלניקאָװס זשורנאַל קאַנאַדע און אין העפֿטן, װוּ זי איז אױך געװען אַ מיטרעדאַקטאָר (1935 ― 1937), װי אױך אין פּובליקאַציעס װי קענעדער אָדלער, דער ייִדישער זשורנאַל, בײַ אונדז (טאָראָנטע), און  צוקונפֿט, קינדער־זשורנאַל, קינדערװעלט און קינדער־צײַטונג אין ניו־יאָרק, װי אױך די גאָלדענע קײט, הײמיש און פֿאָלקסבלאַט אין ישׂראל און פֿאַר אונזערע קינדער אין פּאַריז. זי האָט זיך אָפֿט געדרוקט אין ליטעראַרישע בײַלאַגעס פֿון צײַטונגען װי פֿאָרװערטס, און אַנדערע איבער דער גאַנצער ייִדישער װעלט.

מאַזע איז געװעןנישט ווייניקער באַקאַנט פֿאַר איר אַקטיװיזם אין ייִדישן קולטורעלן לעבן װי פֿאַר איר שרײַבן. ייִדישע שרײַבערס האָבן זי גערופֿן „די מאַמע”. זי האָט געהאָלפֿן אַרױסגעבן אַ סך פֿון זײערע װערק און פֿאַר און בשעת דער צװײטער װעלט־מלחמה האָט זי, צוזאַמען מיטן שרײַבער מלך ראַװיטש און קולטור־טוער הירש הערשמאַן, שװער געאַרבעט אַרױסצובאַקומען װיזעס פֿאַר ייִדישע שרײַבערס און קולטורעלע טוערס זיי זאָלן  זיך באַזעצן אין מאָנטרעאַל. איר הײם איז געװאָרן באַקאַנט װי אַן אומפֿאָרמעלער ליטעראַרישער סאַלאָן װוּ דאָס עסן און דאָס רעדן זײַנען פֿרײַ געפֿלאָסן. זי איז געשטאָרבן אין מאָנטרעאַל אין 1963.

איך געהער

איך געהער צו יענע פֿרױען,
װעמענס מאַן איז ניט קײן העלד:
ניט בײַם יאַדג אין װעלדער,
ניט אין געיעג נאָך געלט.

איך געהער צו יענע פֿרױען,
מיטן לעבן אײַנפֿאַרטרױט
צו אַ מאַן װי אַלע מענער,
װאָס זוכן שװער דאָס ברױט.

איך געהער צו יענע פֿרױען,
פֿון יאָך און הױזגעזינד;
װאָס צירן זײערע העלדזער,
מיט די אָרעמס פֿון אַ קינד.
     נײַע לידער, מאָנטרעאַל, 1941

װי אַ קינד

כ’בין אַ מאַמע פֿון קינדער שױן גרױסע,
און בין נאָך אַלײן װי אַ קינד:
כּסדר איך בױ זיך נאָך טורעמס,
כּסדר צעבלאָזט זײ דער װינט.

כ’דערפֿרײ זיך מיט יעדן פֿרימאָרגן,
װער אומעטיק יעדן פֿאַרנאַכט:
און שפּיל זיך אַרום מיט מײַן מזל,
װי אַ קינד מיט די אױגן פֿאַרמאַכט.

כ’האָב מורא בײַ נאַכט אין דער פֿינצטער,
און בענק נאָר נאָך אַלץ װאָס איז גרױס:
כ’האָב אַזױ מורא פֿאַר אומגליק,
און כּסדר נאָר זוכט עס מיך אױס.

כ’בין אַ מאַמע פֿון קינדער שױן גרױסע,
און בין נאָך אַלײן װי אַ קינד:
כּסדר איך בױ זיך נאָך טורעמס,
כּסדר צעבלאָזט זײ דער װינט.
װאַקסן מײַנע קינדערלעך, מאָנטרעאַל, 1954

אַ געבעט פֿון אַ פֿרױ

גאָט, נעם מיך צו פֿון דער װעלט,
צו דײַן בעסערער רויִקער װעלט,
װוּ ס’װאַרט גרײט אין דער טיף מײַן געצעלט,
פֿון זאָרגיקן טומל פֿאַרשטעלט.

גענוג מיך געפֿירט בײַ דער האַנט
אין צירק פֿון דײַן לעבנדיק לאַנד,
מיך שװינדלט דער אומגײן אױף שטריק,
גענוג שױן  — איך װיל שױן צוריק.

ס’איז מער לעכערלעך װי עס איז שװער,
און אַז איך װײס שױן דעם טעם פֿון מער װי אײן טרער?
פֿון װײטיק און פֿרײד, פֿון בױ און צעשטער,
גענוג זאָל זײַן, כ’װיל שױן ניט מער!

איך בין אַ פֿרױ װאָס קען איר שטאַם
און האַלט װי מיט צײן אַרום זיך דעם צאַם
כאָטש עס שפּרינגט דאָס האַרץ װי אַ צעשראָקענע לאַם,
איך לעש מיט טרערן דורך נעכט דעם פֿלאַם.

מיר האָבן באַנאַנד אונדזער עלנט געזײט,
איך אין דער הײם הינטער שטעכיקן פּלױט,
ער איבער װעגן קרום און פֿאַרדרײט,
װי אַ בלינדער גײער, זוכט זײַן ברױט.

איך בין אַ מאַמע װאָס האָט געבױרן,
לעבן געגעבן און צוריק פֿאַרלאָרן,
עס האָט מיך יענע גרוב באַשװאָרן;
ביז איך בין מיט אים, אײנס געװאָרן.

ס’האָט דײַן האַנט אַזױ באַפֿױלן,
שטעל אַװעק אַ װיג אין הײלן,
װעסט דײַן קינד דאָרט קענען װיגן,
װעט דיר היימלעך זײַן דאָס ליגן.

איך װײס דעם ניגון פֿון מער װי אײן ליד
נאָר איצט בין איך מידער װי מיד,
און װיל װײַט און װיל שטילקײט און רו,
קום: מאַך די אױגן מיר צו.
          נײַע לידער, מאָנטרעאַל, 1941

IKH GEHER

Ikh geher tsu yene froyen,
Vemens man iz nit keyn held:
Nit baym yadg in velder,
Nit in geyeg nokh gelt.

Ikh geher tsu yene froyen,
Mitn lebn aynfartroyt
Tsu a man vi ale mener,
Vos zukhn shver dos broyt.

Ikh geher tsu yene froyen,
Fun yokh un hoyzgezind;
Vos tsirn zeyere heldzer,
Mit di orems fun a kind.
Naye lider, Montreal, 1941

VI A KIND

Kh’bin a mame fun kinder shoyn groyse,
Un bin nokh aleyn vi a kind:
keseyder ikh boy zikh nokh turems,
Keseyder tseblozt zey der vint.

Kh’derfrey zikh mit yedn frimorgn,
Ver umetik yedn farnakht:
Un shpil zikh arum mit mayn mazl,
Vi a kind mit di oygn farmakht.

Kh’hob moyre bay nakht in der finster,
Un benk nor nokh alts vos iz groys:
Kh’hob azoy moyre far umglik,
Un keseyder nor zukht es mikh oys.

Kh’bin a mame fun kinder shoyn groyse,
Un bin nokh aleyn vi a kind:
keseyder ikh boy zikh nokh turems,
Keseyder tseblozt zey der vint.
Vaksn mayne kinderlekh, Montreal, 1954

A GEBET FUN A FROY

Got, nem mikh tsu fun der velt,
Tsu dayn beserer ruiker velt,
Vu s’vart greyt in der tif mayn getselt,
Fun zorgikn tuml farshtelt.

Genug mikh gefirt bay der hant
In tsirk fun dayn lebndik land,
Mikh shvindlt der umgeyn oyf shtrik,
Genug shoyn – ikh vil shoyn tsurik.

s’iz mer lekherlekh vi es iz shver,
Un az ikh veys shoyn dem tam fun mer vi eyn trer?
Fun veytik un freyd, fun boy un tseshter,
Genug zol zayn, kh’vil shoyn nit mer!

Ikh bin a froy vos ken ir shtam
Un halt vi mit tseyn arum zikh dem tsam
Khotsh es shpringt dos harts vi a tseshrokene lam,
Ikh lesh mit trern durkh nekht dem flam.

Mir hobn banand undzer elnt gezeyt,
Ikh in der heym hinter shtekhikn ployt,
Er iber vegn krum un fardreyt,
Vi a blinder geyer, zukht zayn broyt.

Ikh bin a mame vos hot geboyrn,
Lebn gegebn un tsurik farlorn,
Es hot mikh yene grub bashvorn;
Biz ikh bin mit im, eyns gevorn.

s’hot dayn hant azoy bafoyln,
shtel avek a vig in heyln,
Vest dayn kind dort kenen vign,
Vet dir heymlekh zayn dos lign.

Ikh veys dem nign fun mer vi eyn lid
Nor itst bin ikh mider vi mid,
Un vil vayt un vil shtilkayt un ru,
Kum: makh di oygn mir tsu.
Naye lider, Mntreal, 1941

R-L: Montreal writers Rokhl Korn, Maza and Kadya Molodowsky

Ida Maza (1893 – 1962)
was born Ida Zukovsky in the village of Ogli, Belarus, near Kapulye, Minsk region. Her family was related to Mendele Moykher Sforim (S.Y. Abramovitsh), the grandfather of Yiddish literature, who was born there. Before the age of twelve, when she immigrated to America (New York) with her family, Ida had had approximately one year of schooling in a kheyder-style establishment, but was otherwise an autodidact who  amassed a wealth of knowledge of classical English, European, American and world literature. She and the family settled in Montreal when she was fourteen. In 1912 she married Alexander Massey (Elye-Gershn Maze) who was a traveling salesman.
Maza began writing lyrical poems in Yiddish while still in her teens, and in particular, poetry for young people. Her first work, published in book form as A mame (A Mother: Children’s Songs; Montreal, 1931), was composed in the wake of the death of her firstborn son, Bernard.This was followed by another four books of poetry: – Lider far kinder (Songs for Children, Warsaw; 1936), Naye lider (New Songs, Montreal; 1941) and Vaksn mayne kinderlekh (My Children Grow: Mother and Children’s Songs; Montreal; 1954) –  and in 1970 by the posthumous publicaiton of Dina, an autobiographical story. Her work appeared in J. I. Segal and A. S. Shkolnikov’s short-lived journal Kanade and in Heftn, of which she was a coeditor, (1935 – 1937),  and in publications such as the Kanader Odler, Der Yidisher Zhurnal, Bay Undz (Toronto) and Zukunft, Kinder-journal, Kinder-velt and Kinder-tsaytung in New York, as well as Goldene Keyt, Heimish and Folksblat in Israel and Far undzere kinder in Paris.
Maza was known as much for her activism in Yiddish cultural life as for her writing. She was nicknamed “di mame” (the mother) by Yiddish writers many of whose works she helped publish. During and after World War II, she, together with writer Meylekh Ravitsh and cultural activist Hirsch Hershman, was active in obtaining Canadian entry visas for Jewish writers and cultural leaders whom she helped settle in Montreal. Her home became an informal literary salon where ideas and food flowed freely. She died in Montreal in 1963.

I Am Among Those Women

I am among those women
Whose husbands can not succeed:
Not in heroic hunts in the woods,
Nor in chasing the money we need.

I am among those women
Who place their confidence and trust
In a man, like many men,
Who must battle for a crust.

I am among those women
Tied to home and family care;
Where the clinging arms of a child
Are the only necklaces we wear.
Tr. Hinde Ena Burstin

Like a Child

I’m a mother of full-grown children,
But it seems that a child I’ll remain;
I’m still building up castles,
And the wind blows them all down again.

I feel happy with each sunny morning,
And am sad at the coming of night;
I play with my fate in my blindness
Like a child with its eyes shut tight.

I’m fearful at night in the darkness
And wish more adults were about;
I have such a terror of trouble
And it’s always finding me out.

I’m a mother of full-grown children,
But it seems that a child I’ll remain;
I’m still building up castles,
And the wind blows them all down again.
Tr. Irving Massey

A Woman’s Prayer

God, take me away from this world
to a better and quieter world,
where a tent is prepared for me
in deeps hidden from care and confusion.

You have led me by the hand
in this circus of living lands,
my dissolution hanging by a thread.
Enough. I want to return.

It has become more laughable than hard.
What if I know the taste of tears of all kinds,
of hurt and joy, building up and disruption?
Enough. I no longer want any of it.

I am a woman who knows her origin
and has kept the bit tight between her teeth.
What if the heart leaps up like a frightened lamb?
At night my tears put out the flame.

I am a married woman.
My husband and I together drag the yoke.
I behind a barbed fence at home,
he like a blundering ship at sea.

Each of us sows his own isolation.
One at home behind the menacing fence,
the other on the winding roads,
earning his bread like a blind wanderer.

I am a mother. I have given birth.
Life came out of me and I lost it,
and the grave bound me to itself
until I became one with it.

But the will of your hand was:
“Set a cradle in the deeps,
you will rock your child there
when you lie there, and it will be like home.”

I know how to sing more than one song.
But I am more tired than tired now.
I want to be far away and I want silence and rest.
Come close my eyes.
Tr. Seymour Levitan, Outlook, Vol. 49 No. 2 Mar/Apr 2011

29. Avrom Sutzkever – From a Lost Poem; My Father; Ever Since My Pious Mother

 

Fun a farloyrener poeme – Audio

Mayn tate – Audio

 Fun zint mayn frume mame – Audio

English follows Yiddish.

אַבֿרהם סוצקעװער (1913 — 2010) ‏

איז געבױרן געװאָרן אין סמאַרגאָן, װײַסרוסלאַנד. אין 1915 איז די משפּחה אַנטלאָפֿן קײן סיביר כּדי זיך צו ראַטעװען פֿון די דײַטשן. די תּקופֿה אין סיביר װערט אָפּגעשפּיגלט אין זײַן באַנד סיביר (1953). דאָרטן איז דער טאַטע זײַנער געשטאָרבן. אין 1920 איז די משפּחה געקומען קײן װילנע און דאָרט האָט סוצקעװער געקראָגן זײַן דערציִונג אין חדר, תּלמוד־תּורה, פּױליש־ייִדישער גימנאַזיע און דערנאָך װי אַ פֿרײַער צוהערער אין װילנער אוניװערסיטעט װוּ ער האָט זיך געלערנט ליטעראַטור־קריטיק. אונטער דער השפּעה פֿון דעם אינטעלעקטועלן קלימאַט אין ייִװאָ איז ער געװאָרן אַ טײל פֿון דער שרײַבער־גרופּע “יונג־װילנע”. אַ ראָמאַנטישער פּאָעט װאָס האָט באַזונגען די נאַטור, שײנקײט און לשון, איז ער געװען קינסטלעריש און אידעאָלאָגיש זײער אַנדערש פֿון דער גרופּע װאָס זײער שרײַבן האָט אָפּגעשפּיגלט אַ שטאָטישע, לינקע אָריענטירונג. זײַן ערשטע זאַמלונג, לידער (1937), איז גוט אױפֿגענומען געװאָרן פֿון די קריטיקערס װאָס האָבן עס געלױבט פֿאַר דער נאָװאַטאָרישקײט פֿון אימאַזשן און פּאָעטישער לאַנדשאַפֿט, שפּראַך און פֿאָרעם. סוטזקעװערס זאַמלונג װאַלדיקס (1940) איז אַ לױבגעזאַנג צו דער נאַטור די פֿעסטונג(1945) שפּיגלט אָפּ זײַנע איבערלעבונגען אין דער צײַט פֿון חורבן װי אַ פּאַרטיזאַנער. די פּראָזעװערק פֿון װילנער געטאָ (1946) און גרינער אַקװאַריום (1953־54: 1975) און די לידער־זאַמלונגען לידער פֿון געטאָ (1946), געהײמשטאָט (1946), ייִדישע גאַס (1946), און לידער פֿון ים־המװת (1968) זײַנען באַזירט אױף זײַנע איבערלעבונגען בשעתן חורבן. ‏זײַן מאַמע איז אומגעקומען מיט די װילנער ייִדן, מסתּמא אין פּאָנאַר און זײַן ערשט קינד, אַ ייִנגעלע געבױרן אין 1942, האָבן די נאַציס פֿאַרסמט װײַל ברענגען קינדער אויף דער וועלט איז דעמאָלט געװען פֿאַרװערט.

בשעת דער מלחמה איז סוצקעװער געװען נישט נאָר אַ שרײַבער און אַ פּאַרטיזאַנער, נאָר אַ צענטראַלע פֿיגור אין װילנער געטאָ. ער האָט אָרגאַניזירט טעאַטער־רעװיוען, אױסשטעלונגען, רעפֿעראַטן און פּאָעזיע־פֿירלײענונגען. ער איז געװען אַ טײל פֿון דעם אײנזאַצשטאַב־ראָזענבערג װאָס האָט זיך אַלײן גערופֿן “די פּאַפּיר־בריגאַדע”, אַ גרופּע פֿון אַ פֿערציק ייִדישע אינטעלעקטואַלן װאָס די נאַציס האָבן אָנגעשטעלט אױסצוקלײַבן קולטורעלע אוצרות װאָס די דײַטשן האָבן געװאָלט שיקן אין פֿראַנקפֿורטער מוזײ פֿאַר דער שטודיע פֿון אָריענטאַלישע פֿעלקער; דאָס איבעריקע האָט מען פֿאַרקױפֿט פֿאַר פּאַפ. סײַ במשך און גלײַך נאָך דער מלחמה האָט סוצקעװער אָנגעפֿירט מיט דער אַרבעט צו ראַטעװען פֿאַר די ייִדן אַלץ װאָס מע האָט געקענט ראַטעװען, צו ערשט פֿון די נאַציס און דערנאָך פֿון די סאָװעטן. זײַנע באַמיִונגען זײַנען נישט געװען אומזיסט: טױזנטער ביכער און דאָקומענטן האָט מען געראַטעװעט און סוף־כּל־סוף צורקגעגעבן דעם ייִװאָ אין די 1980ער און 1990ער יאָרן.

אין 1947 האָט סוצקעװער עולה געװען קײן ישׂראל. דאָרט האָט ער אַרױסגעגעבן אַ צאָל װערק פּאָעזיע און פּראָזע און רעדאַקטירט דעם ליטעראַרישן זשורנאַל די גאָלדענע קײט, ביז זי האָט זיך פֿאַרמאַכט אין 1995. איבערזעצונגען פֿון זײַנע װערק אױף ענגליש נעמען אַרײַן ‏Burnt Pearls: Ghetto Poems of Abraham Sutzkever tr. by Seymour Mayne, 1981, The Fiddle Rose: Poems 1970-92, tr. by Ruth Whitman, 1990 and A. Sutzkever: Selected Poetry and Prose, tr. by B. and B. Harshav, 1991.

אַרויסגעגעבן פֿון דער ייִדיש־ליגע

איר קענט לייענען נאָך וועגן סוצקעווערן אין אויפֿן שוועל, נומ’ 354־355. Yiddish readers can read more about Sutzkever in Afn Shvel, #354-355, dedicated to him.   ihttp://www.leagueforyiddish.org/palce3sdila1.html

פֿון אַ פֿאַרלױרענער פּאָעמע

מאַמע,
כ’בין קראַנק.
מײַן נשמה איז קרעציק.
און אפֿשר נאָך מער:
ס’איז אַ געלער שגעון.
און דער זאַלב פֿון דײַן קוש
איז צו הײליק, ער זאָל
מיר באַהױכן צו מאָל
מײַנע װוּנדיקע דנאָען.

נאָר אױב דאָס איז װאָר,
אַז דו ליבסט מיך װי שטענדיק
דעם צװײטן נאָך גאָט —
איז מײַן לעצטער געבעט און געבאָט:
— דערשטיק מיך!
דערשטיק מיט די מאַמישע פֿינגער
װאָס האָבן געשפּילט
אױף מײַן װערבענעם װיגל.

װעט מײנען:
דײַן ליבשאַפֿט איז שטאַרק װי דער טױט.
װעט מײנען:
דו האָסט מיר דײַן ליבשאַפֿט פֿאַרטרױט.
און איך װעל פֿאַרקערן
אין אײדער־מײַן־װערן
און זײַן און ניט זײַן
װי אַ שטערן
אין װאַסער.
     װילנער געטאָ
     לידער פֿון ים־המוות, 1968

מײַן טאַטע

מײַן טאַטע איז אַ קריִע אױף די טײַכן פֿון סיביר,—
מײַן מאַמע איז אַ שײַטער־הױפֿן לעבן דער װיליִע,
נאָר בײדע זענען זײ אין מיר,
דער שײַטער־הױפֿן און די קריִע.

מײַן קינד, זײ װעלן זײַן אין מיר
אױך הינטער מײַן פֿאַרהאַקטער װיִע

פֿון זינט מײַן פֿרומע מאַמע

פֿון זינט מײַן פֿרומע מאַמע האָט געגעסן ערד יום־כּיפּור,
געגעסן אום יום־כּיפּור שװאַרצע ערד געמישט מיט פֿײַער,
אַ לעבעדיקער, מוז איך עסן שװאַרצע ערד יום־כּיפּור,
און בין אַלײן אַ יאָרצײַט־ליכט געצונדן פֿון איר פֿײַער.

ס’פֿאַרזינקען אומדערבאַרעמדיק פֿון זונפֿאַרגאַנג די מאַסטן,
אַ שטערן צו אַ צװײטן שטערן פֿױגליש טוט אַ היפּער,
נאָר זינט מײַן מאַמע עסט יום־כּיפּור ערד אָנשטאָט צו פֿאַסטן,
פֿון יעמאָלט מוז איך עסן ערד יום־כּיפּור נאָך יום־כּיפּור.

אַ הײשעריק האָט ניט געלאָזן מער אױף מײַנע ליפּן,
װי זאַנגענע צװײ זילבן פֿון אַ וואָרט אַן אײנציקס: מאַמע.
באַזונדער פֿון מײַן לײַב־און־לעבן שװימען זײ, די ליפּן,
צום קיניגרײַך װוּ ס’האָט געפֿאַסט אַ מאָל מײַן פֿרומע מאַמע.

די שטילקײט צװישן אונדז װערט שטילער. ביז צום דנאָ אַ שטילע.
און די װאָס עסט יום־כּיפּור ערד פֿאַרנעמט איר זונס געדאַנקען
און תּפֿילה טוט זי, אַז אים זאָל באַשירעמען איר תּפֿילה
בשעת די יאָרצײַט־ליכט װעט נעמען צאַנקען.
צװילינג־ברודער: לידער פֿון טאָגבוך, 1974־1985, 1986

FUN A FARLOYRENER POEME

Mame,
Kh’bin krank.
Mayn neshome iz kretsik.
Un efsher nokh mer:
S’iz a geler shigoen.
Un der zalb fun dayn kush
Iz tsu heylik, er zol
Mir bahoykhn tsu mol
Mayne vundike dnoen.

Nor oyb dos iz vor,
Az du libst mikh vi shtendik
Dem tsveytn nokh Got –
Iz mayn letster gebet un gebot:
– Dershtik mikh!
Dershtik mit di mamishe finger
Vos hobn geshpilt
Af mayn verbenem vigl.

Vet meynen:
Dayn libshaft iz shtark vi der toyt.
Vet meynen:
Du host mir dayn libshaft fartroyt.
Un ikh vel farkern
In eyder-mayn-vern
Un zayn un nit zayn
Vi a shtern
In vaser.
Vilner Geto
Lider fun yam-hamoves, 1968

MAYN TATE

My tate iz a krie oyf di taykhn fun Sibir, –
Mayn mame iz a shayter-hoyfn lebn der Vilie,
Nor beyde zenen zey in mir,
Der shayter-hoyfn un di krie.

Mayn kind, zey veln zayn in mir
Oykh hinter mayn farhakter vie –
Der shayter-hoyfn un di krie.
In midber sinay, 1957, Avrom Sutskever: Poetishe Verk, Band 2, 1963

FUN ZINT MAYN FRUME MAME

Fun zint mayn frume mame hot gegesn erd Yom-kiper,
Gegesn um yom-kiper shvartse erd gemisht mit fayer,
A lebediker, muz ikh esn shvartse erd Yom-kiper,
Un bin aleyn a yortsayt-likht getsundn fun ir fayer.

S’farzinken umderbaremdik fun zunfargang di mastn,
A shtern tsu a tsveytn shtern foyglish tut a hiper,
Nor zint mayn mame est Yom-kiper erd onshtot tsu fastn,
Fun yemolt muz ikh esn erd Yom-kiper nokh Yom-kiper.

A heysherik hot nit gelozn mer oyf mayne lipn,
Vi zangene tsvey zilbn fun a vort an eyntsiks: mame.
Bazunder fun mayn layb-un-lebn shvimen zey, di lipn,
Tsum kinigraykh vu s’hot gefast a mol mayn frume mame.

Di shtilkeyt tsvishn undz vert shtiler. Biz tsum dno a shtile.
Un di vos est Yom-kiper erd farnemt ir zuns gedanken
Un tfile tut zi, az im zol bashiremen ir tfile
Beshas di yortsayt-likht vet nemen tsanken.
Tsviling-bruder: lider fun togbukh, 1974-1985, 1986

 

Avrom Sutzkever  (1913 – 2010 )
was born in Smargon, Byelarus. In 1915 the family fled to Siberia to escape the invading Germans. His father died there. In 1920 the family returned to Vilna where Sutzkever was educated. He attended the University of Vilna and studied literary criticism. Influenced by intellectual thought at the YIVO Institute, he became associated with Yung Vilne  (Young Vilna), a group of aspiring Yiddish writers living in that city. A romantic poet who celebrated nature, beauty, and language, he was artistically and ideologically at odds with this group whose work reflected a more urban, leftist orientation. His first published collection Lider  (Songs; 1937) received critical acclaim  and was praised for its innovation in imagery and poetic landscape, language, and form.  His collection Valdiks (Sylvan;  1940)  celebrates nature. Di festung (The Fortress; 1945) reflects his experiences during the Holocaust as a partisan.  The prose volumes Fun Vilner Geto  (From the Vilna Ghetto; 1946) and Griner Akvarium (Green Aquarium; 1953-54; 1975)  and the poetry collections Lider fun Geto  (Songs from the Ghetto; 1946),  Geheymshtot  (Secret City; 1946), Yidishe Gas  (Jewish Street; 1946) and Lider fun Yam-Hamoves (Songs from the Sea of Death; 1968) are based on his experiences during WWII. His mother was murdered with the Jews of Vilna, probably in Ponar, and his newborn son, born in 1942, was poisoned by the Germans because giving birth to Jewish children was forbidden.
During the war, in addition to being a writer and a partisan, Sutzkever was a central cultural figure in the Vilna Ghetto, organizing and inspiring theatrical revues, exhibitions, lectures, and poetry readings.  He was a member of the Alfred Rosenberg Squad, nicknamed the “Paper Brigade,” a group of some 40 Jewish intellectuals chosen to select cultural artifacts to be sent by the Nazis to the Frankfurt Museum for the Study of Oriental Peoples; the remainder was sold for pulp. Both during and immediately after the war, Sutzkever led the effort to save for the Jews whatever could be saved, first from the Nazis, then from the Soviets. His efforts were not in vain, thousands of volumes and documents were rescued and finally reclaimed by the YIVO Institute in Vilna and New York in the 1980s and 1990s.
In 1947 Sutzkever settled in Palestine  where he published several volumes of poetry and prose and edited the Yiddish literary journal Di Goldene Keyt  (The golden chain) until its demise in 1995. Translations of his work into English include include Burnt Pearls: Ghetto Poems of Abraham Sutzkever tr. by Seymour Mayne, 1981, The Fiddle Rose: Poems 1970-72, tr. by Ruth Whitman (1990) and A. Sutzkever: Selected Poetry and Prose, tr. by B. and B. Harshav (1991).

From a Lost Poem

Mama,
I’m sick.
My soul is a leper.

Translation by B. and B. Harshav

And maybe more:
Yellow madness.
The balm of your kiss –
Too holy
To breath
Into my wounded abyss.

But if it is true
that you love me as ever,
Next to God –
My last pleas and commandment:
– Strangle me!
Strangle me with your Mama fingers
That played
On my willow cradle.

It will mean:
Your love is stronger than death.
It will mean:
You trusted me with your love.
And I will go back
To before-my-becoming
And be and not be
Like a star
In water.
Vilna Ghetto
Tr. Barbara and Benjamin Harshav, A. Sutzkever: Selected Poetry and Prose, tr. from the Yiddish by Barbara and Benjamin Harshav with an introduction by Benjamin Harshav, 1991.

My Father

My father is a floe on rivers of Siberia,
My mother is a bonfire on Viliya’s mire,
But both are inside me,
The floe and the bonfire.
My child, they will stay inside me,
Behind the eyelids of my eyes –
The bonfire and the floe of ice.
Tr. B. and B. Harshav

Ever Since My Pious Mother

Ever since my pious mother ate earth on Yom Kippur,
Ate on Yom Kippur black earth mixed up with fire,
I, alive, must eat black earth on Yom Kippur,
I am myself a yortsayt candle kindled from her fire.

The masts of sunset mercilessly sink, mast after mast.
Like little birds, one star hops over to another.
But ever since my mother eats earth and doesn’t fast,
I eat black earth on every Yom Kippur, like my mother.

A locust has left nothing on my lips
But two thin stalks of syllable: Ma – ma.
Separate from life-and-body, they swim, my lips,
To the kingdom where she used to fast, my pious Mama.

The silence between us grows deeper. To the dregs.
And she, who eats Yom Kippur earth, she sees her son’s thoughts sprout:
Oh, that her prayer should guard his steps, she begs,
When her one yortsayt candle flickers out.
Tr. B. and B. Harshav

Illustration to Sutzkever’s ghetto poems by Samuel Bak

28. Berta Kling – When Day Begins

Ven es heybt zikh on  – Audio

English follows Yiddish.

בערטאַ קלינג (?1886 — 1978)
איז געבױרן געװאָרן אין נאָװאַרעדעק, ווײַסרוסלאַנד און איז אױפֿגעװאָקסן אָן אַ טאַטע־מאַמע. אין 1898 איז זי אַװעקגעפֿאָרן קײן בערלין און אין 1899 האָט זי עמיגרירט קײן אַמעריקע. זי האָט דעבוטירט אין ל. מילערס װאָרהײט אין 1916 און האָט זיך געדרוקט אין פֿאַרשײדענע פּובליקאַציעס: אין דעם זאַמלבוך שריפֿטן, װײַנפּערס בײַם פֿײַער און דער אָנהײב, די פֿעדער, פֿרײַהייט, ליטעראַרישע העפֿטן, אאַז”וו. זי איז פֿאַרטראָטן אין קאָרמאַנס אַנטאָלאָגיע ייִדישע דיכטערינס, 1928 און אין ראָזשאַנסקיס די פֿרױ אין דער ייִדישער פּאָעזיע, 1966. זי האָט אַרױסגעגעבן די ביכער: לידער, 1935, װי איך שטײ און גײ: לידער, 1939 און פֿון מײַנע טעג: לידער, 1952. דערצו פֿלעגט זי אױפֿטרעטן װי אַ זינגערין פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער. זי און איר מאַן ד”ר יחיאל קלינג זײַנען געווען באַקאנט מיט דעם ליטעראַרישן סאַלאָן פֿאַר פּאָעטן, בעלעטריסטן און מאָלערס וואָס זיי האָבן געהאַט בײַ זיך אין דער הײם אין בראָנקס.

װען עס הײבט זיך אָן

װען עס הײבט זיך אָן דער טאָג
און די קינדער מײַנע
גײען אײנציקװײַז
פֿון הױז אַרױס
צו די געפֿאַרן
פֿון דעם טאָג,
פֿון דער שטאָט —
שטײ איך פֿאַר דער טיר
און בעט צו דיר:
ברענג זײ, גאָט,
צוריק צו מיר,
אומבאַשעדיקט
פֿון דעם טאָג,
פֿון דער שטאָט.

און װען עס גײט אַװעק דער טאָג,
און עס קומט די נאַכט,
און דו האָסט מײַנע קינדער
מיר צוריקגעבראַכט:
אומבאַשעדיקט
נאָכן טאָג —
דאַנק איך, גאָט, דיר
פֿאַר דער גאַנצקײט
פֿון מײַן יעדן גליד,
פֿאַר דער רו פֿון מײַן געמיט.
לידער, ניו–יאָרק,  1935    

VEN ES HEYBT ZIKH ON

Ven es heybt zikh on der tog
Un di kinder mayne
Geyen eyntsikvayz
Fun hoyz aroys
Tsu di gefarn
Fun dem tog,
Fun der shtot –
Shtey ikh far der tir
Un bet tsu dir:
Breng zey, Got,
Tsurik tsu mir,
Umbashedikt
Fun dem tog,
Fun der shtot.

Un ven es geyt avek der tog,
Un es kumt di nakht,
Un du host mayne kinder
Mir tsurikgebrakht:
Umbashedikt
Nokhn tog –
Dank ikh, Got, dir
Far der gantskeyt
Fun mayn yedn glid,
Far der ru fun mayn gemit.
   Lider, Nyu-york,1935

Berta Kling (?1886 – 1978)
was born in Noworodek,  Byelarus and grew up without parents. In 1898 she left for Berlin and in 1899 she emigrated to America. In 1916 she made her literary debut in L. Miller’s Vorhayt and after that published in various publicatons, among them: in Shriftn, Vaynper’s Bam fayer and Der onheyb, Di feder, Frayhayt, Literarishe heftn, etc. She is also represented in E. Korman’s anthology Yidishe dikhterns (Yiddish poetesses; 1928) and Rozhanski’s Di froy in der yidisher poezye (The woman in Yiddish poetry, 1966). She published the following books: Lider (Poems;1935), Vi ikh shtey un gey (As I stand and walk; 1939) and Fun mayne teg: lider (From my days: poems; 1952). She was also a very popular singer of Yiddish folksongs. She and her husband, Dr. Yechiel Kling, were well known for their literary salon for poets, prose writers and painters which they held in their home in the Bronx.

When Day Begins

When day begins
And my children
Leave the house
One by one
To the dangers of the day,
Of the city –
I stand at the door,
And I pray to you:
Bring them, God,
Back to me,
Unharmed
From the day,
From the city.

And when the day  departs
And night descends,
And you have brought my children
Back to me:
Unharmed
After the day –
I thank you, God,
For my limbs
Which remain whole,
for the stillness of my soul.
Tr. Sheva Zucker

27. Rajzel Zychlinski – My Mother and the Oven; A Pail of Water; When a Mother Dies; My Mother’s Shoes

Mayn mame un der oyvn – audio 

An emer vaser – audio

Shtarbt di muter – audio   

Mayn mames shikh  – audio  

English follows Yiddish.

אַן אַנדער בילד פֿון רייזל זשיכלינסקין און איר ביאָגראַפֿיע געפֿינען זיך אין וואָך 3. אַנדערע לידער געפֿינען זיך אין וואָכן 3, 4 און 9.

מײַן מאַמע און דער אױװן

װאָס האָט מײַן מאַמע
געװאָלט אַרױסכּישופֿן פֿון אונדזער אױװן?
זי האָט אים איבערגעשטעלט
אַיעדן האַרבסט.
געשלעפּט אים פֿון װאַנט צו װאַנט,
פֿון װינקל צו װינקל,
געמאַכט אים העכער,
קלענער,
דער קאַפֿל־אױװן איז געשטאַנען
בלײך, שטום.
דער גױ האָט געטרונקען בראָנפֿן
פֿון אַ פֿלאַש
און געזונגען לידער סלאַװישע, טרױעריקע,
דער לײם האָט געשײַנט אין זײַנע גרױסע הענט ―
מיך געשראָקן האָט זײַן שאָטן אױף די װענט
און דער װײַסער שאָטן פֿון דעם אױװן.
שװײַגנדיקע טירן, 1962

אַן עמער וואַסער

 „רײזל ברענג אַן עמער װאַסער” ―
זאָגט די מאַמע
און איך פֿאָלג.
שױן יאָרן װי איך טראָג דאָס װאַסער ―
פֿון דער מאַמע איז געװאָרן רױך.
דער ברונעם איז שױן לאַנג פֿאַרשאָטן.
די זמנים בײַטן זיך:
ס’איז װינטער,
װינטן רײַסן מײַנע גלידער,
איך האַלט זיך אָן אין עמער װאַסער.
שװײַגנדיקע טירן, 1962

שטאַרבט די מוטער

שטאַרבט די מוטער ―
טראָגט דער זון איר פּנים װײַטער,
האָריקער,
טרױעריקער,
אײַנגעשפּאַרטער.
שטאַרבט די מוטער
טראָגט דער זון איר פּנים װײַטער.
האַרבסטיקע סקװערן: לידער, 1969

מײַן מאַמעס שיך

בײַ נאַכט קוקן אױף מיר מײַנע שיך
מיט מײַן מאַמעס מידע בליקן ―
די זעלבע נישט־דערגאַנגענקײט
און אױסגעמיטענע גליקן.
איך קלעטער אױף װאָלקן־קראַצערס
זינק אַראָפּ אין די טאָלן ―
בײַ נאַכט קום איך צוריק
אין מײַן מאַמעס שיך
באַדעקט מיטן געדולדיקן שטױב פֿון יאָרן.
האַרבסטיקע סקװערן: לידער, 1969

MAYN MAME UN DER OYVN

Vos hot mayn mame
Gevolt aroyskishefn fun undzer oyvn?
Zi hot im ibergeshtelt
Ayedn harbst.
Geshlept im fun vant tsu vant,
Fun vinkl tsu vinkl,
Gemakht im hekher,
Klener,
Der kafl-oyvn iz geshtanen
Bleykh, shtum.
Der goy hot getrunken bronfn
Fun a flash
Un gezungen lider slavishe, troyerike,
Der leym hot geshaynt in zayne groyse hent –
Mikh geshrokn hot zayn shotn af di vent
Un der vayser shotn fun dem oyvn.
    Shvaygndike tirn, 1962

AN EMER VASER

“Reyzl breng an emer vaser” –
Zogt di mame
Un ikh folg.
Shoyn yorn vi ikh trog dos vaser –
Fun der mame iz gevorn roykh.
Der brunem iz shoyn lang farshotn.
Di zmanim baytn zikh:
S’iz vinter,
Vintn raysn mayne glider,
Ikh halt zikh on in emer vaser.
    Shvaygndike tirn, 1962

SHTARBT DI MUTER

Shtarbt di muter –
Trogt der zun ir ponem vayter,
Horiker,
Troyeriker,
Ayngeshparter.
Shtarbt di muter
Trogt der zun ir ponem vayter.
    Harbstike Skvern: Lider, 1969

MAYN MAMES SHIKH

Ba nakht kukn oyf mir mayne shikh
Mit mayn mames mide blikn –
Di zelbe nisht-dergangenkeyt
Un oysgemitene glikn.
Ikh kleter af volkn-kratsers
Zink arop in di toln –
Ba nakht kum ikh tsurik
In mayn mames shikh
Badekt mitn geduldikn shtoyb fun yorn.
    Harbstike Skvern: Lider, 1969

The biography and an earlier photo of Rajzel Zychlinski can be found in post no. 3. Other poems by her can be found in post 3, 4 and 9.

My Momma And The Oven

What magic was my momma working
with our oven?
She moved it
every fall,
dragged it from wall to wall,
from corner to corner,
raised it,
lowered it.
The tile oven stood
pale, silent.
The peasant drank vodka
from the bottle
and sang sad Slavic songs.
The clay glistened on his big hands—
I was frightened by his shadow on the walls
and the white shadow of the oven.
    Tr. Seymour Levitan, copyright Seymour Levitan  c 2012  

A Pail Of Water

“Rajzel, fetch a pail of water,”
momma says,
and I obey.
I’ve carried that water for years.
Momma’s turned to smoke,
the well is silted over.
The seasons change:
it’s winter,
the wind tears my limbs,
and I cling to that pail of water.
    Tr. Seymour Levitan, copyright Seymour Levitan  c 2012  

When a Mother Dies

When a mother dies
her son perpetuates her face,
hairier,
sadder –
stubborn.
When a mother dies,
her son perpetuates her face.
    Tr. Barnett Zumoff
God Hid His Face: Selected Poems of Rajzel Zychlinsky, translated by Barnett Zumoff, Aaron kramer, Marek Kanter and others

My Mother’s Shoes

At night my shoes look at me
with my mother’s tired eyes –
the same goals unachieved
and happiness missed.
I climb skyscrapers,
sink down into valleys –
at night I come back
in my mother’s shoes,
covered with the patient dust of years.
    Tr. Barnett Zumoff
     God Hid His Face: Selected Poems of Rajzel Zychlinsky

26. Anna Margolin – My Ancestors Speak

 

Mayn shtam redt – Audio

English follows Yiddish.

אַנאַ מאַרגאָלין (1887 ― 1952)

איז געבױרן געװאָרן אין דער שטאָט בריסק דליטע, דעמאָלט אין רוסלאַנד. זי איז געװען דאָס אײנציקע קינד פֿון מנחם און דבֿורה־לאה לעבענסבױם און האָט אין דער אמתן געהײסן ראָזע לעבענסבױם. זי איז געװען אַ סך נעענטער צו דעם טאַטן, אַ משׂכּיל, אַן אינטעלעקטואַל און אַ ציִוניסט װי צו דער מאַמען װאָס איז געװען זײער אַ שײנע אָבער ניט קיין געבילדעטע פֿרױ. דער טאַטע האָט זיך אָפּגעגעבן דערמיט אַז ראָזע זאָל האָבן אַ גוטע רוסישע און העברעיִשע דערציִונג. זי האָט צװײ מאָל אימיגרירט קײן אַמעריקע: צו ערשט אין 1906. זי איז דעמאָלט געבליבן עטלעכע יאָר, האָט זיך צוריקגעקערט קײן װאַרשע, האָט חתונה געהאַט מיט דעם העברעיִשן פּאָעט משה סטאַװסקי, האָט מיט אים עולה געװען קײן פּאַלעסטינע, געבױרן אַ זון, האָט זיך געגט מיט סטאַװסקין און האָט געמוזט פֿאַרלאָזן איר זון װעמען זי האָט מער קײן מאָל אין לעבן נישט געזען.

אין  1914 האָט זי  זיך צום צװײטן מאָל באַזעצט אין אַמעריקע, דאָס מאָל אױף צום בלײַבן. אין ניו־יאָרק האָט זי געאַרבעט װי אַ זשורנאַליסט. אונטער איר אײגענעם נאָמען האָט זי רעדאַקטירט אַ װאָכנדיקן איבערבליק „אין דער פֿרױען װעלט” אין דער צײַטונג דער טאָג. זי איז געװען פֿון די געצײלטע פֿרױען צו זײַן אַ פֿולער מיטגליד פֿון דער רעדאַקציע פֿון אַ ייִדישער צײַטונג און האָט אָנגעהאַלטן דעם פּאָסטן ביז 1920. פֿאַר איר טױט האָט זי װײַטער צוגעשטעלט װאָכנדיקע רובריקן פֿאַרן טאָג אונטערן פּסעװדאָנים קלאַראַ לעװין. געזאָגט האָט זי אַז זי האָט פֿײַנט צו שרײַבן זשורנאַליסטיק, און ספּעציעל דעם פֿרױען־איבערבליק װאָס, זי האָט געפֿילט, האָט דעגראַדירט זי בפֿרט  און פֿרױען בכלל אָבער פֿון דעם שרײַבן האָט זי געצױגן איר חיונה. זי האָט אָנגעהױבן צו שרײַבן פּאָעזיע אין 1922 אונטערן פּסעװדאָנים אַנאַ מאַרגאָלין און אין 1929 האָט זי אַרױסגעגעבן די זאַמלונג לידער, איר אײנציק ביכל. פֿון 1929—1934 האָט זי געשריבן אַ 20 לידער, פֿון װעלכע אַרום 5־6 זײַנען אָפּגעדרוקט געװאָרן, װי אױך אַ 20 פֿראַגמענטן. די לידער זענען דורכגעדרונגען מיט אַ געפֿיל פֿון שאַנד. אין 1934 איז איר פּאָעטישע שטים אַנטשװיגן געװאָרן אָבער זי האָט װײַטער געשריבן פֿאַרן טאָג. די לעצטע אַכט יאָר פֿון איר לעבן, 1944―1952, האָט אַנאַ מאַרגאָלין געליטן פֿון פּחדים און דעפּרעסיע און זי האָט זיך איזאָלירט פֿון אַלעמען אַחוץ איר דריטן מאַן, דעם פּאָעט ראובֿן אײַזלאַנד. אַכט יאָר פֿאַר איר טױט האָב זי אָנגעשריבן דאָס ליד (פֿון װעלכן מיר ברענגען דאָ אַ פֿראַגמענט) װאָס זי האָט געװאָלט מע זאָל אױסקריצן אױף איר מצבֿה:

זי מיט די קאַלטע מאַרמאָרענע בריסט
און מיט די שמאָלע ליכטיקע הענט,
זי האָט איר לעבן פֿאַרשװענדט
אױף מיסט, אױף גאָרנישט.

דאָס ליד “מײַן שטאַם רעדט” איז, לױט מײַן מײנונג, אײנס פֿון די גרעסטע לידער אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אין אַן אַרטיקל אין טאָג, יולי 27, 1952, ניט לאַנג נאָך מאַרגאָלינס טױט, האָט דער פּאָעט איציק מאַנגער עס אָנגערופֿן, “אײנס פֿון די גרעסטע לידער אין דער װעלט־פּאָעזיע” און האָט זי פֿאַרגליכן צו די גרױסע װעלט־פּאָעטעסעס. כאָטש אין דעם ליד דערמאָנט מאַרגאָלין ניט דירעקט די מאַמע אָדער דעם טאַטן איז קלאָר אַז די מענער אין דער צװײטער סטראָפֿע, די סוחרים פֿון לײַפּסק און פֿון דאַנסק, זײַנען באַזירט אױף דעם טאַטן, דעם משׂכּיל און סוחר, און די “פֿרױען װי געצן באַצירט מיט בריליאַנטן” דערמאָנען אין דער מאַמען. אַלע פֿרױען גיבן איר איבער אַ ירושה פֿון טרױער און שװײַגן, און גיבן אָנצוהערן פֿאַר װאָס זי האָט ניט “דערקען[ט] מײַן [איר] קול” און העלפֿן אפֿשר צו פֿאַרשטײן פֿאַר װאָס דאָס װוּנדער שײנע קול איז אַנטשװיגן געװאָרן שפּעטער אין לעבן.

מײַן שטאַם רעדט

מײַן שטאַם:
מענדער אין אַטלעס און סאַמעט,
פּנימער לאַנג און בלײכזײַדן,
פֿאַרחלשטע גלוטיקע ליפּן.
די דינע הענט צערטלען פֿאַרגעלטע פֿאָליאַנטן.
זײ רעדן אין טיפֿער נאַכט מיט גאָט.

און סוחרים פֿון לײַפּסק און פֿון דאַנסק.
בלאַנקע מאַנקעטן. אײדעלער סיגאַרן־רױך.
גמרא־װיצן. דײַטשע העפֿלעכקײטן.
דער בליק איז קלוג און מאַט,
קלוג און איבערזאַט.
דאָן־זשואַנען, הענדלער און זוכער פֿון גאָט.

אַ שיכּור,
אַ פּאָר משומדים אין קיִעװ.

מײַן שטאַם:
פֿרױען װי געצן באַצירט מיט בריליאַנטן,
פֿאַרטונקלט רױט פֿון טערקישע טיכער,
שװערע פֿאַלדן פֿון סאַטין־דע־לעאָן.
אָבער דאָס לײַב איז אַ װײנענדיקע װערבע,
אָבער װי טרוקענע בלומען די פֿינגער אין שױס,
און אין די װעלקע פֿאַרשלײערטע אױגן
טױטע לוסט.

און גראַנד־דאַמען אין ציץ און אין לײַװנט,
ברײטבײניק און שטאַרק, און באַװעגלעך,
מיטן פֿאַראַכטעלכן לײַכטן געלעכטער,
מיט רויִקע רײד און אומהײמלעכן שװײַגן.
פֿאַר נאַכט בײַם פֿענצטער פֿון אָרעמען הױז
װאַקסן זײ װי סטאַטועס אױס.
און עס צוקט דורך די דעמערנדע אױגן
גרױזאַמע לוסט.

און אַ פּאָר,
מיט װעלכע איך שעם זיך.

זײ אַלע, מײַן שטאַם,
בלוט פֿון מײַן בלוט
און פֿלאַם פֿון מײַן פֿלאַם,
טױט און לעבעדיק אױסגעמישט,
טרױעריק, גראָטעסק און גרױס
טראַמפּלען דורך מיר װי דורך אַ טונקל הױז.
טראַמפּלען מיט תּפֿילות און קללות און קלאָג,
טרײסלען מײַן האַרץ װי אַ קופּערנעם גלאָק,
עס װאַרפֿט זיך מײַן צונג,
איך דערקען ניט מײַן קול —
מײַן שטאַם רעדט.
      לידער, 1929, 1991 ‏

 

MAYN SHTAM REDT

Mayn shtam:
Mender in atles un samet,
Penemer lang un bleykhzaydn,
Farkhaleste glutike lipn.
Di dine hent tsertlen fargelte folyantn.
Zey redn in tifer nakht mit got.

Un sokhrem fun Laypsk un fun Dansk.
Blanke manketn. Eydeler sigarn-roykh.
Gemore-vitsn. Daytshe heflekhkeytn.
Der blik iz klug un mat,
Klug un iberzat.
Don-zhuanen, hendler un zukher fun got.

A shiker,
A por meshumodem in Kiev.

Mayn shtam:
Froyen vi getsn batsirt mit brilyantn,
Fartunklt royt fun terkishe tikher,
Shvere faldn fun satin-de-leon.
Ober dos layb iz a veynendike verbe,
Ober vi trukene blumen di finger in shoys,
Un in di velke farshleyerte oygn
Toyte lust.

Un grand-damen in tsits un in layvnt,
Breytbeynik un shtark, un baveglekh,
Mitn farakhtelkhn laykhtn gelekhter,
Mit ruike reyd un umheymlekhn shvaygn.
Far nakht baym fentster fun oremen hoyz
Vaksn zey vi statues oys
Un es tsukt durkh di demernde oygn
Groyzame lust.

Un a por,
Mit velkhe ikh shem zikh.

Zey ale, mayn shtam,
Blut fun mayn blut
Un flam fun mayn flam,
Toyt un lebedik oysgemisht,
Troyerik, grotesk un groys
Tramplen durkh mir vi durkh a tunkl hoyz.
Tramplen mit tfiles un kloles un klog,
Treyslen mayn harts vi a kupernem glok,
Es varft zikh mayn tsung,
Ikh derken mit mayn kol –
Mayn shtam redt.
Lider, 1929, 1991


Anna Margolin (1887 – 1952)
was born Rosa Lebesnboym in Brest-Litovsk (Brisk), Lithuania, the only child of Menakhem and Dvoyre-Leye Lebensboym. She was much more attached to her father who was a maskil (proponent of the Enlightenment), an intellectual  and a merchant, and whom she saw as a very dashing figure than to her mother who was very beautiful but uneducated. Her father saw to it that Rosa receive a good Russian and Hebrew education. She immigrated to America twice. She came first in 1906, stayed for several years, returned to Warsaw where her father lived, married the Hebrew poet Moyshe Stavsky, moved to Palestine with him, gave birth to a son, left her husband and was forced to give up her son whom she never saw again. She arrived in America in 1914, this time to stay.
In New York she worked as a journalist, editing the woman’s page “tIn der froyen Velt” (In the women’s world) of the newspaper Der tog under her own name. One of the few women to ever serve as a full member of the editorial staff of a Yiddish newspaper, she continued in that position until 1920. AFter 1920 she continued to write weekly columns for Der tog under the name “Clara Levin” until several years before her death. She claimed to hate journalism, and particularly hated editing the women’s page, which she felt degraded her personally and women in general, yet it was this writing that sustained her financially.
She began writing poetry in 1922 under the pseudonym “Anna Margolin” and in 1929 she published Lider, her only book. From 1929-1934 she wrote about 20 poems, of which  5 or 6 were published and the same number (20)  of fragments. These poems are permeated by a feeling of shame. In 1934 her poetic voice fell silent and she spent the last eight years of her life, from 1944-1952, beset by fears and depression and this feeling of shame. In those years, according to her third husband, the poet Reuven Iceland, she left the house only 12 times and that often against her will. She was apparently so afflicted by self doubt and depression that 8 years before she died she had this poem (of which this is a fragment), engraved on her tombstone.
She with the cold marble breasts
And with the slender luminous hands.
She dissipated her life
On rubbish, on nothing.

The poem “Mayn shtam redt” (My ancestors speak)  is, to my mind, one of the great poems in Yiddish literature. In an article in Der Tog, July 27, 1952, shortly after Margolin’s death, the poet Itsik Manger called it “one of the great poems in world poetry,” and compared her to some of the great female poets. Although Margolin does not directly mention her mother or her father in this poem it is clear that the men in the second stanza, the merchants from Leipzig and Danzig, are modeled after her father, the dashing intellectual and merchant, and the “Women bejewelled in diamonds like icons” are reminiscent of her mother. All of the women bequeath to her a legacy of sorrow and silence, suggesting why she does not “know my [her] own voice” and  perhaps helping to explain why that exquisite voice fell silent later in life.

My Ancestors Speak

My ancestors:
Men in satin and velvet,
faces long and silky pale.
faintly glowing lips
and thin hands caressing faded folios.
Deep into the night they speak with God.

Merchants from Leipzig and Danzig
with clean cuffs, smoking fine cigars.
Talmudic wit. German niceties.
Their look is clever and lacklustre,
clever and self-satisfied.
Don Juans, dealers and seekers of God.

A drunkard,
a pair of converts in Kiev.

My ancestors:
Women bejewelled in diamonds like icons,
darkly crimsoned by Turkish shawls,
and heavy folds of Satin-de-Lyon.
But their bodies are weeping willows,
the fingers in their laps like withered flowers,
and in their faded, veiled eyes
lifeless desire.

Grand ladies in calico and linen,
broad-boned, strong and agile,
with their contemptuous, easy laughter,
with calm talk and uneasy silence.
At dusk, by the window of the humble house
they sprout like statues.
And coursing through their dusky eyes
cruel desire.

And a pair
I am ashamed of.

All of them, my ancestors,
blood of my blood,
flame of my flame,
dead and living mixed together,
sad, grotesque, immense.
They trample through me as through a dark house.
Trampling with prayers, and curses, and wailing,
rattling my heart like a copper bell,
my tongue quivers,
I don’t know my own voice –
My ancestors speak.
Tr. Shirley Kumove
Drunk From The Bitter Truth: The Poems Of Anna Margolin, edited, translated, and an introduction by Shirley Kumove, 2005.

25. Alexander Spiegelblatt – My Mother’s Hands

 

Der mames hent – audio

English follows Yiddish

אַלכּסנדר שפּיגלבלאַט ( 1927 — )
איז געבױרן געװאָרן אין קימפּאַלינג, בוקעװינע. ער האָט געלערנט אין חדר און אין רומענישער גימנאַזיע. די מלחמה האָט ער איבערגעלעבט אין לאַנגערן אין טראַנסניסטריע. נאָכן קריג האָט ער שטודירט אין בוקאַרעשטער אוניװערסיטעט און איז דאָרטן געװען אַ לעקטאָר פֿון דער רוסישער ליטעראַטור. אין 1964 האָט ער עולה געװען און האָט זיך באַזעצט אין פּתּח־תּיקװה. פֿון 1971 ביז ער האָט זיך פֿאַרמאַכט אין 1995 איז שפּיגלבלאַט געװען דער רעדאַקציע־סעקרעטאַר פֿון דעם זשורנאַל די גאָלדענע קײט, אַ ייִדיש־פֿערטליאָר־שריפֿט פֿון דער סאַמע העכסטער קװאַליטעט. דאָרט האָט ער נאָענט מיטגעאַרבעט מיט דעם רעדאַקטאָר און לעגענדאַרן פּאָעט אַבֿרהם סוצקעװער. אין 1984 האָט שפּיגלבלאַט באַקומען די מאַנגער־פּרעמיע.
ער איז דער מחבר פֿון עלף ביכלעך פּאָעזיע און פּראָזע, צװישן זײ זעקס אַרױסגעגעבן אין דעם נײַעם יאָרטױזנט: דורכן שפּאַקטיװ פֿון אַ זײגער־מאַכער; 2000, בלאָע װינקלען ― איציק מאַנגער, לעבן, ליד און באַלאַדע; 2003, קרימעװע ― אַן אַלטפֿרענקישע מעשׂה; 2005, גרינער אומעט: לידער; 2007, דורך פֿאַררײכערטע שײַבלעך; 2007, און געטונקען אין האָניק־צער; 2009. ‏

צו זען נאָך אַ ליד אויף אַן ענלעכער טעמע זעט מיכאל פֿעלזענבאִַום – „מײַן מאַמעס הענט“, וואָך 23.

דער מאַמעס הענט

װען דער װאָכעדיקער אומעט
מיניעט אין נאָװעמבער־גרױ,
רופֿט אַרױס מײַן בענקשאַפֿט
פֿרײַטיק־צו־נאַכטסן װײַטע,
װען די מאַמע פֿלעג אַ פֿאָרכטיקע
אָנצינדן די שבת־ליכט.י

ניט אַזױ די ליכט, למען־האמת,
רופֿט אַרױס מײַן בענקשאַפֿט,
װי דער מאַמעס בענטשנדיקע הענט,
װאָס האָבן פֿרום געצױבערט
און געפֿלאַטערט איבער זײ,
איבער די פֿלעמלעך
געשפּיגלט אין גלאַנץ
פֿון לײַכטער, זילבערנע.

דערגײט צו מיר אַצינד
דער הייליקער געפֿלאַטער
פֿון דער מאַמעס הענט,
און טוט אַ בלענד
אין מײַן װאָכעדיקן אומעט
פֿון נאָװעמבער־גרױ.
אױפֿן שװעל, זומער־האַרבסט 2012, נומ’ 348־349

DER MAMES HENT

Ven der vokhediker umet
Minyet in November-groy,
Ruft aroys mayn benkshaft
Fraytik-tsu-nakhtsn vayte,
Ven di mame fleg a forkhtike
Ontsindn di Shabes-likht.

Nit azoy di likht, leman-hoemes,
Ruft aroys mayn benkshaft,
Vi der mames bentshndike hent,
Vos hobn frum getsoybert
Un geflatert iber zey,
Iber di flemlekh
Geshpiglt in glants
Fun laykhter, zilberne.

Dergeyt tsu mir atsind
Der heyliker geflater
Fun der mames hent,
Un tut a blend
In mayn vokhedikn umet
fun November-groy.
Afn Shvel, Harbst-Zumer, 2010, num’ 348-349

Alexander Spiegelblatt (1927 – )
was born in Kimpelung, Bukovina. He went to a traditional kheyder (school) and then to a Romanian gimnazye (high school). He survived the war in concentration camps in Romanian Transnistria. After the war he studied in The University of Bucharest and became a lecturer in Russian literature. In 1964 he emigrated to Israel and settled in Petach Tikvah where he still resides. From 1971 until it closed in 1995 he was editorial-manager of the magazine, Di goldene keyt, a Yiddish literary periodical of the highest order. There he worked closely with the editor and legendary poet Avrom Sutzkever. In 1984 Spiegelblatt won the Manger Prize.

He is the author of eleven book of poetry and prose, among them six published in this millenium: Durkhn shpaktiv fun a zeyger-makher (Through a watchmaker’s  spyglass; 2000), Bloe vinklen – Itsik Manger: lebn, lid un balade (Blue corners – Itsik Manger, life, song and ballad: 2003), Krimeve – an altfrenkishe mayse (Krimeve – an old-fashioned story; 2005), Griner umet: lider (Green sorrow: poems; 2007), Durkh farreykherte shayblekh (Through smoky windowpanes; 2007) and Getunken in honik-tsar (Dipped in honied sorrow; 2009).

To read another poem on a similar subject see Mikhoel Felsenbaums – “My Mother’s Hands,” Week 23.

My Mother’s Hands

When the workaday sorrow
Glistens in the November-grey
My longing summons forth
Far-off Sabbath eves
When my mother, full of awe,
Would light the Sabbath candles.

It is not so much the candles, truth to tell,
That summon forth my longing,
As my mother’s blessing hands,
That quietly worked magic
And fluttered over them,
Over the tiny flames
Reflected in the gleam
Of silver candlesticks.

Now the holy flutter
Of my mother’s hands
Finds it way to me,
And sends a dazzle of light
Into my week-a-day sorrow
of November grey.
Tr. Sheva Zucker