Der shenster fli
Tsveyte mame zingt
Drite mame veynt
English follows Yiddish.
ישׂראל שטערן (1894— 1942)
איז געבױרן געװאָרן אין אָסטראָלענקע, פּױלן. ער האָט געלערנט אין חדר און אין די ישיבֿות פֿון לאָמזשע און סלאָבאָדקע, דערנאָך אין אַ װאַרשעװער מוסר־קיבוץ. ער איז געװען אַ מוסרניק אָבער אױך גאַנץ נאָענט צו די שיטות פֿון בראָסלעװער חסידות. אין 1919 האָט ער דעבוטירט מיט לידער אין װאָכנבלאַט דאָס פֿאָלק און האָט דערנאָך זיך באַטײליקט אין פֿאַרשײדענע װאַרשעװער ייִדישע אױסגאַבעס. ער האָט אױך געשריבן אַ סך עסײען און ליטעראַריש־קריטישע אַרטיקלען. מיט דער הילף פֿון מאַרק ראַקאָװסקי האָט ער איבערגעזעצט שעקספּירס שײַלאָק.
ער איז געװען אַן עלנטער מענטש װאָס האָט קײן מאָל ניט חתונה געהאַט און איז שטענדיק געװען זײער אָרעם. ער איז געװען אין װאַרשעװער געטאָ און איז אומגעקומען דאָרטן אָדער אין טרעבלינקע. די װאָס זײַנען דאָרטן געװען דערציילן אַז ער האָט אין געטאָ אַ סך געשריבן אָבער ביז איצט האָט זיך גאָרניט אָפּגעפֿונען. פֿון אים איז געבליבן אײן בוך, אַרױס 13 יאָר נאָך זײַן טױט: ישׂראל שטערן: לידער און עסיען (צונױפֿגעשטעלט פֿון ה. לײװיק), 1955 אָבער מיט דעם איז ער אַרײַן אין דער יידיש־ליטעראַרישער אײביקײט. שלמה ביקל האָט געזאָגט װעגן אים, “אין שטערנס ליד פֿלאַקערן… דער באַגער צו גאָט־באַהעפֿטונג און די פּײַן פֿון סאָציאַלן אומרעכט”.
צו לײענען נאָך װעגן ישׂראל שטערן רעקאָמענדיר איך דאָס אױסגעצײכנטע ישׂראל־שטערן־װעבזײַטל:http://www.yisroelshtern.org
פֿונעם ציקל: “מאַמעס”
דער שענסטער פֿלי פֿון אַ מחנה טױבן
דער געמאָסטענער פֿלי פֿון אַ מחנה טױבן
איז נישט אַזױ האַרמאָניש און שײן,
איז נישט אַזױ נאָענט צום אױבן
װי דער בליק פֿון מאַמעס, װען זײ זיצן אַלײן
און קוקן דורכן פֿענצטער אין דער נאַכטיקער װײַט
און האָרכן איבער זיך אַ גערױש װי פֿון פֿליגל
און דערקענען די שטימען: אײנס לאַכט און אײנס שרײַט,
און אײנס װיל דװקא אַרױספֿאַלן פֿון װיגל.
אַזױ װייך דער דרױסן, און זײ קאָנען נישט פֿאַרשטײן
װי זײער הױזגעזינד איז זיך פֿונאַנדערגעפֿלױגן;
און כאָטש זײ זיצן אין דער נאַכט בײַם פֿענצטער אַלײן
װײנען און לאַכן די קינדער בײַ זײ אין די אױגן.
און זײ װײסן: גוט און גערעכט איז כּבֿיכול און גרױס,
ער איז די שיף אױף די װאָלקנס און דער דופֿט אין די גראָזן,
און די װאָס זענען פֿון זײערע לענדן אַרױס
זענען אױך זײַנע און ער װעט נישט פֿאַרלאָזן.
אין די אַלטע הערצער איז אַ גאָרטן פֿון גלױבן,
אַז זײערע טעכטער און זין װאַקסן ערגעץ אין גליק.
און דער שענסטער פֿלי פֿון אַ מחנה טױבן
איז נישט אַזױ האַרמאָניש װי זײער בליק.
אַ יונגע מאַמע זינגט
טיף אונטערן װיגעלע
בײַ חײמל צו פֿיסן
שטייט אַ גאָלדן ציגעלע,
פֿון װאַנען זאָלן מענטשן װיסן?
און אַז מען װײסט נישט איז דאָך גוט,
װעט מען נישט פֿאָרן האַנדלען,
דאָס באַהאַלטנסטע אין בלוט
און טײַערער פֿון מאַנדלען.
אונטער חיימלס װיגעלע
שטײט אַ גאָלדן קריגעלע,
קײנער װײסט גאָרנישט דערפֿון
אַז איך האָב אַ רײַכן זון.
און אַז מען װײסט נישט איז דאָך גוט,
יעדער אוצר איז געהײם.
װען אין הימל צעבליט זיך דער סוד פֿון בלוט
װיל די אָפֿענע זון שױן אונטערגײן.
צװײטע מאַמע זינגט
איז שװער. איז שפּעט. און אַלע שלאָפֿן.
אַ באַלױכטענער פֿענצטער לױפֿט נאָך דעם װינט.
דער װאָס האָט זי געליבט, איז אַנטלאָפֿן,
װי באַלױכטענער פֿענצטער לױפֿט נאָך דעם װינט.
ער איז הײס געװען, און זײַנע נעכט
האָבן זי שװאַרץ געמאַכט װי קױל.
װער איז שולדיק און װער איז גערעכט?
אַם שענסטן איז איר טעכטערלס מױל.
דאָס צימער דריקט אױף איר װי מעטאַל.
זײַן בילד קלינגט דאָ צװישן די װענט.
זײער חתונה האָט געהאַט אַן אָרעמען באַל,
אָבער די נאַכט האָט געהאַט װײך בלאָע הענט.
װי שטעכיק רעגנדיק דאָס לעבן צערינט.
שפּעט איז, שװער איז. און אַלע שלאָפֿן.
אַ באַלױכטן פֿענצטער לױפֿט נאָך דעם װינט.
נאָר איר טעכטערל האַלט ס’מײַלעכל אָפֿן.
דריטע מאַמע װײנט
דאָס רײַכע יאָר איז נאָך װײַט,
און מײַן זון איז איצט אַזױ קלײן.
ער ליגט נאָך דערװײַלע און שרײַט
און האָט נאָך נישט קײן צײן.
װײַט איז דאָס רײַכע יאָר,
און דורך אַלע טױערן
קריכן אױס פֿאַר הונגער די האָר.
און די שטערן טרױערן.
דאָס רײַכע יאָר איז נאָך װײַט,
נאָך איז ערד נישט מיט זומער באַפֿאַרבט,
װינטערדיק לאַנג שלאָפֿט די צײַט
און זעט אַ חלום: זי שטאַרבט.
און זעט פֿעלדער מיט קאָרן מיט רײַכן,
נאָר זי באַקומט נישט קײן ביס;
און זעט װײַטע געשפּיגלטע טײַכן,
נאָר זי פֿאַלט פֿון דאָרשט פֿון די פֿיס.
איז דאָס אַ חלום אַ בײזער,
און מײַן קינד איז איצט אַזױ קלײן.
װער זאָל זײַן דער דערלײזער?
מײַן קינד האָט נאָך נישט קײן צײן.
װײַט הענגט די קרױן פֿון דעם טאָג,
װען זײַן טאַט װעט זײַן בענטשונג דער מאַמען,
און די װעלט איז אַ שטײנערנער בלאָק
װאָס קרישלט זיך בײַ ברעגעס פֿון ימען.
איר גערעכטיקײט איז: רודערשפּור
װאָס װערט אין װאַסער פֿאַרלױרן,
און ווי זױמען אין שױס פֿון אַ הור
װעט איר גאװה גאָרנישט געבױרן.
װעלט קאָרטשעט זיך אין יולדת־װײ,
נאָר די קימפּעטאָרין װעט נישט דערפֿרײען.
די טעג פֿאַלן אַראָפּ װי שנײ
און באַגראָבן דעם מענטש אונטער שנײען.
דער װינטער ציט אױס זיך אַלץ מער,
און אַלץ שװערער קאָשמאַרנער דער שלאָף.
די קעלט שנײַדט זיך נענטער אַהער,
לאָמיך באַהיט און באַשיצט זײַן פֿון שטראָף.
מײַן קינדס אױגן! אַזױנע אױגן!
און ער שמעקט װי עפּל אין סאָד.
ער האָט נאָך קנאַפּ פֿון דער ערד געזױגן,
פֿון שטראָף באַשירעם מיך, גאָט!
איך װעל פֿעסט די פֿענצטער פֿאַרקלעפּן,
זאָל אין מײַן שטוב נישט אַרײַן קײן פֿאַרקילונג;
מײַן קינד טראָגט װאַרעמקײט, לעבן.
איך װעל זײַן די מוטער פֿון פֿרילינג.
מײַן זונס דריבנע גלידער,
װי קלײנע פֿײגל זינגען זײ,
זײַנע צײן רײמען זיך װי לידער
װען דיכטערהאַרץ לױפֿט דורך זײ.
װי דער פֿרידן אין אַ װוּנדער־פֿאַרנאַכט,
גאָלדיקט שטיל זיך זײַן האָר.
גאָטס האַנט איז שױן אױפֿגעמאַכט,
כאָטש װײַט איז צום רײַכן יאָר.
כאָטש דער הימל קוקט טונקל און שלעכט,
כאָטש מענטשן זענען שטיקער געװײן,
אָבער איך הער שױן דורך שטילקײט פֿון נעכט,
איך הער מײַן קינד װאַקסן די צײן.
ער װעט גרױס זײַן און שטאַרק זײַן און קלוג זײַן,
און װי אַ זונבלום אױפֿגײן מיט פֿרײד,
די פֿונקען פֿון זײַן אױג װעלן גענוג זײַן
צו פֿאַרװאַרפֿן אַ ליכטיקע קײט
אַרום די, װאָס שװײַגן און לײַדן דערשראָקן,
אָדער פֿאַרשעלטן דעם טאָג פֿון געבױרן,
אָדער װאַרפֿן, װי מיסט, זיך פֿון שטאָקן
אָדער האָבן אין בלענדשפּיל פֿאַרלױרן
די טריט פֿון דעם אײביקן װאַנדערער:
דאָס בלוט, װאָס גײט שטאָלץ אינעם לײַב,
און זײ לעקן די שפּיז, װאָס אַן אַנדערער
שטעכט אין זײ, זײער קינד, זײער װײַב.
מײַן קינד װעט שטאַרק זײַן און קלוג זײַן און טיף.
דער שענסטער שטערן איז געפֿאַלן אױף מײַן הױז.
כ’האָב נײַן חדשים געשריבן אַ בריװ,
איצט שיק איך אים אין דער װעלט אַרױס.
זאָלן אים לײענען אַלע װאָס פֿילן
טרערן אױף זײער געזיכט.
גאָט, גיב מײַן זון דעם װילן
פֿון אַ ריכטער בײַם לעצטן געריכט.
פֿאָרױס, נ’ 16, װאַרשע, דעם 8טן יולי 1938
די גאָלדענע קײט, נ’ 128, 1990
FUNEM TSIKL “MAMES”
DER SHENSTER FLI FUN A MAKHNE TOYBN
Der gemostener fli fun a makhne toybn
Iz nisht azoy harmonish un sheyn,
Iz nisht azoy noent tsum oybn
Vi der blik fun mames, ven zey zitsn aleyn
Un kukn durkhn fentster in der nakhtiker vayt
Un horkhn iber zikh a geroysh vi fun fligl
Un derkenen di shtimen: eyns lakht un eyns shrayt,
Un eyns vil davke aroysfaln fun vigl.
Azoy vaykh der droysn, un zey konen nisht farshteyn
Vi zeyer hoyzgezind iz zikh funandergefloygn;
Un khotsh zey zitsn in der nakht bam fenster aleyn
Veynen un lakhn di kinder ba zey in di oygn.
Un zey veysn: gut un gerekht iz kivyokhl un groys,
Er iz di shif oyf di volkns un der duft in di groyzn,
Un di vos zenen fun zeyere lendn aroys
Zenen oykh zayne un er vet nisht farlozn.
In di alte hertser iz a gortn fun gloybn,
Az zeyere tekhter un zin vaksn ergets in glik.
Un der shenster fli fun a makhne toybn
Iz nisht azoy harmonish vi zeyer blik.
A YUNGE MAME ZINGT
Tif untern vigele
Ba Khayeml tsu fisn
Shteyt a goldn tsigele,
Fun vanen zoln mentshn visn?
Un az men veyst nisht iz dokh gut,
Vet men nisht forn handlen,
Dos bahaltnste in blut
Un tayerer fun mandlen.
Unter Khayim|ls vigele
Shteyt a goldn krigele,
Keyner veyst gornisht derfun
Az ikh hob a raykhn zun.
Un az men veyst nisht iz dokh gut,
Yeder oytser iz geheym.
Ven in himl tseblit zikh der sod fun blut
Vil di ofene zun shoyn untergeyn.
TSVEYTE MAME ZINGT
Iz shver. Iz shpet. Un ale shlofn.
A baloykhtener fentster loyft nokh dem vint.
Der vos hot zi gelibt, iz antlofn,
Vi baloykhtener fentster loyft nokh dem vint.
Er iz heys geven, un zayne nekht
Hobn zi shvarts gemakht vi koyl.
Ver iz shuldik un ver iz gerekht?
Am shenstn iz ir tekhterls moyl.
Dos tsimer drikt oyf ir vi metal.
Zayn bild klingt do tsvishn di vent.
Zeyer khasene hot gehat an oremen bal,
Ober di makht hot gehat veykh bloe hent.
Vi shtekhik regndik dos lebn tserint.
Shpet iz, shver iz. Un ale shlofn.
A baloykhtn fentster loyft nokh dem vint.
Nor ir tekhterl halt s’maylekhl ofn.
DRITE MAME VEYNT
Dos raykhe yor iz nokh vayt,
Un mayn zun iz itst azoy kleyn.
Er ligt nokh dervayle un shrayt
Un hot nokh nisht keyn tseyn.
Vayt iz dos raykhe yor,
Un durkh ale toyern
Krikhn oys far hunger di hor.
Un di shtern troyern.
Dos raykhe yor iz nokh vayt,
Nokh iz erd nisht mit zumer bafarbt,
Vinterdik lang shloft di tsayt
Un zet a kholem: zi shtarbt.
Un zet felder mit korn mit raykhn,
Nor zi bakumt nisht keyn bis;
Un zet vayte geshpiglte taykhn,
Nor zi falt fun dorsht fun di fis.
Iz dos a kholem a beyzer,
Un mayn kind iz itst azoy kleyn.
Ver zol zayn der derleyzer?
Mayn kind hot nokh nisht keyn tseyn.
Vayt hengt di kroyn fun dem tog,
Ven zayn tat vet zayn bentshung der mamen,
Un di velt iz a shteynerner blok
Vos krishlt zikh ba breges fun yamen.
Ir gerekhtikayt iz: rudershpur
Vos vert in vaser farloyrn,
Un di zoymen in shoys fun a hur
Vet ir gayve gornisht geboyrn.
Velt kortshet zikh in yoldes-vey,
Nor di kimpetorn vet nisht derfreyen.
Di teg faln arop vi shney
Un bagrobn dem mentsh unter shneyen.
Der vinter tsit oys zikh alts mer,
Un alts shverer koshmarner der shlof.
Di kelt shnaydt zikh nenter aher,
Lomikh bahit un bashitst zayn fun shtrof.
Mayn kinds oygn! azoyne oygn!
Un der shmekt vi epl in /sod.
Er hot nokh knap fun der erd gezoygn,
Fun shtrof bashirem mikh, got!
IKh vel fest di fentster farklepn,
Zol in mayn shtub nisht arayn keyn farkilung;
Mayn kind trogt varemkayt, lebn.
Ikh vel zayn di muter fun friling.
Mayn zuns dribne glider,
Vi kleyne feygl zingen zey,
Zayne tseyn reymen zikh vi lider
Ven dikhterharts loyft durkh zey.
Vi der fridn in a vunder-farnakht,
Goldikt shtil zikh zayn hor.
Gots hant iz shoyn oyfgemakht,
Khotsh vayt iz tsum raykhn yor.
Khotsh der himl kukt tunkl un shlekht,
Khotsh mentshn zenen shtiker geveyn,
Ober ikh her shoyn durkh shtilkayt fun nekht,
Ikh her mayn kind vaksn di tseyn.
Er vet groys zayn un shtark zayn un klug zayn,
Un vi a zunblum oyfgeyn mit freyd,
Di funken fun zayn oyg veln genug zayn
Tsu farvarfn a likhtike keyt
Arum di, vos shvaygn un laydn dershrokn,
Oder farsheltn dem tog fun geboyrn,
Oder varfn, vi mist, zikh fun shtokn
Oder hobn in blendshpil farloyrn
Di trit fun dem eybikn vanderer:
Dos blut, vos geyt shtolts inem layb,
Un zey lekn di shpiz, vos an anderer
Shtekht in zey, zeyer kind, zeyer vayb.
Mayn kind vet shtark zayn un klug zayn un tif.
Der shenster shtern iz gefaln oyf mayn hoyz.
Kh’hob nayn khadoshem geshribn a briv,
Itst shik ikh im in der velt aroys.
Zoln im leyenen ale vos filn
Trern oyf zeyer gezikht.
Got, gib mayn zun dem viln
Fun a rikhter bam letstn gerikht.
Foroys, N’ 16, Varshe, dem 8tn Yuli 1938
Di Goldene Keyt, N’ 128, 1990
For a much more complete biography and to read more by and about Yisroel Shtern I would like to direct you to the wonderful Yisroel Shtern website established by Andrew Firestone of Melbourne, Australia: http://www.yisroelshtern.org
Yisroel Shtern (1894 – 1942)
was born in Ostrolenke, Poland. He studied in kheyder and in yeshivas in Lomzhe and Slobodke, and then in a Warsaw musar-collective. He was a student of musar (Jewish religious philosophy of moral edification more prevalent in Lithuanian yeshivas) as well as very drawn to the world of Braslaver hasidism. In 1919 he made his debut with poems in the weekly periodical Dos folk and continued to publish in various Yiddish publications in Warsaw. He also wrote many essays and literary critical articles. With the help of Mark Rakowski he translated Shakespeare’s Merchant of Venice for the Warsaw Yiddish youth theater in 1929.
He was a lonely man who never married and was always very poor. He was in the Warsaw Ghetto and perished either there or in Treblinka. Those who knew him there say he wrote a great deal in the ghetto but thus far nothing has been found. One volume, Yisroel Shtern: Lider un Esayen (Yisroel Shtern: Poems and Essays; 1955), edited by the great Yiddish writer H. Leyvik, was published posthumously. Of him the literary critic Shloyme Bikl said, “In Shtern’s poetry…. there blazes the desire to unite with God and the pain of social injustice.”
MOTHERS
By Yisroel Shtern
I. The loveliest flight of a host of pigeons
The measured flight of a host of pigeons
is not as serene nor as lovely
nor as near to the Above
as the gaze of mothers, when they sit alone
to look out the window deep into the night
hear rustling above like the sound of wings
and recognise the voices: one laughing one yelling
and one set on falling from its cradle.
The weather is so mild. They can’t understand
how their brood has flown apart;
and though at night they sit alone at the window
their eyes still see the children laugh and cry.
They know how good great and just is the Name
He is the ship above the clouds, the grasses’ fragrance,
and those who came from their loins
are His as well, He won’t abandon them.
Within their old hearts is a garden of faith,
that somewhere their children flourish in joy
and the loveliest flight of a host of pigeons
Is not as serene as their gaze.
II. A young mother sings
Tucked away beneath his cot
close to Chaim’s feet,
a golden kid is standing –
but how could anyone know?
And not to know is very good
then you won’t go off trading
what’s deepest hidden is blood
more precious far than almonds.
Under little Chaim’s cot
stands a little golden jug,
no one at all can know
I have a rich son.
For not to know is best,
every treasure is in secret.
When the secret of blood blossoms in the sky
the bright sun itself wants to go down.
III. Second mother sings
It’s hard. It’s late. All are asleep.
A lit‐up window chases the wind.
He who loved her has run away
like the lit‐up window that chases the wind.
He was hot‐blooded, and his nights
turned her black as coal.
Who is at fault and who is right?
Loveliest is her little girl’s mouth.
The room presses down on her like lead.
His image echoes from these walls.
Humble was their wedding party
yet that night had blue and tender hands.
Painful and trashy, life dribbles away.
It’s late. It’s hard. And all are asleep.
A lit‐up window chases the wind,
but her daughter keeps her little mouth open.
IV. Third mother sings
The year of plenty is still far off
and my son is still so small.
Now he lies there yelling
without a single tooth yet.
Far off is the year of plenty
while through all the gates
hunger makes hair fall out
so that the stars mourn.
The year of plenty is still far off
Earth hasn’t yet put on summer colours
Time has a long winter sleep,
sees in a dream that she dies:
a vision of fields of abundant rye
yet not one bite for her;
a vision of distant reflecting streams
while she drops to the ground from thirst.
Such a nasty dream
and my son is still so small.
Who will the rescuer be?
My child has no teeth yet.
The day of honour is still far off
when his mother will be blessed for his acts…
the world is a block of stone
that crumbles by the shore of seas –
its righteousness but a rudder’s trail
that vanishes in the water,
and like semen in the lap of a whore
its pride will give birth to nothing.
In birth pains the world writhes
but no relief will they bring.
The days fall away like snow
and bury us under snowfalls.
More and more the winter drags out
with sleep ever nightmarish harder.
Ever closer cuts the cold –
shelter, protect us from chastisement.
My child’s eyes! Such eyes!
And he smells like an apple‐orchard.
He has sucked so little yet from the earth,
protect me from punishment, God!
I shall seal the windows tight
let no chill into my home.
My child bears warmth and life
I shall be mother of spring.
My little boy’s delicate limbs
sing like little birds.
His teeth rhyme like songs
when a poet’s heart flows through them.
Like the joy of a wondrous twilight
is his quiet golden hair.
God has opened up his hand
though it’s still far to the year of plenty.
Though the sky looks dark and ugly
and people are hunks of tears,
yet through the stillness of night
I can hear my child’s teeth growing.
He will be big and strong and clever
and will bloom with joy like a sunflower.
Just the sparks from his eyes
will fling out a brilliant chain.
Around those who are silent and suffer in fear
or curse the day they were born,
or throw themselves from buildings, like garbage
or who, through gambling, have lost
the steps of the eternal wanderer.
the blood that flows proud in the body –
and who lick the spear that another
has plunged into them, their child, their wife:
my child will be strong, wise and deep.
Upon my mind landed the loveliest star,
for nine months I wrote a letter
now I send it out to the world.
Let all read it who feel
walls before their faces.
God, give my son the strength of will
of a judge at the last judgement.
Translated by Floris Kalman
